Inkvizicija (lat. inquisitio – isleđivanje) je bila ustanova tokom srednjeg vijeka u Katoličkoj crkvi čiji je zadatak bio da isleđuje, sudi i kažnjava ljude koje je crkva smatrala jereticima.
Razvoj
Početak rada inkvizicije vezuje se za ličnost pape Grgura IX (1227—1241). Najzloglasnija je bila tzv. Španska inkvizicija. Godine 1232. on je poslao inkvizitore u Francusku pod izgovorom da tamošnji episkopi imaju suviše drugih obaveza i zato ne mogu da se potpuno posvete borbi sa jereticima. Okosnicu inkvizicije činili su oduvijek dominikanci „koji dobro znaju da ubjeđuju otpale od Crkve“. Isleđivanje jeretika, i uopšte osumnjičenih, pomagala je državna vlast. U početku, inkvizicija nije bila organizovana po teritorijalnom principu, nego je djelovala po potrebi. Kasnije će ovo sudstvo biti organizovano po oblastima.
Papa Inoćentije IV je 15. maja 1252. izdao papsku bulu pod nazivom Ad exstirpanda koja je eksplicitno dopuštala upotrebu mučenja pri iznuđivanju priznanja od navodnih jeretika tokom inkvizicije, i eksplicitno praštala praksu ubijanja povraćenih „jeretika“, spaljivanjem na lomači. Bula je ustupala državi dio imovine, konfiskovane od osuđenika.
Inkvizitori su najprije dolazili u neko mjesto i prvo su pozivali jeretike i osumnjičene na pokajanje, prikupljali su njihova imena. Sud je imao bilježnika – notara, savjetnike, čuvare zatvora, branioce. Optuženi ili osumnjičeni nije znao imena svjedoka koji svjedoče protiv njega. On je jednostavno morao govoriti istinu i imena saučesnika. U cilju istrage pribjegavalo se mučenju. Najčešće kazne bile su: oduzimanje imovine i svih prava ne samo okrivljenog već i njegovih srodnika; potom je optuženi stavljan u zatvor. Uporni jeretici su osuđivani na smrt, i to spaljivanjem na lomači. Tijela umrlih jeretika su otkopavana a potom spaljivana. U praksi, uzalud je bilo žaliti se na donijetu presudu inkvizicije. Ličnost samog inkvizitora bila je neprikosnovena; inkvizitor je sebe smatrao odgovornim jedino papi; na sud je mogao izvesti i duhovne autoritete veće od sebe.
Inkvizicija djeluje brzo, potčinjava joj se svjetovna vlast; u samom procesu nema advokatskih rasprava i obrazloženja. Presuda je obično čitana javno na gradskom trgu. Izricanju presude prethodila je obavezno propovijed (sermo generalis; auto da fe). U prisustvu na hiljade ljudi, osuđeni se pojavljivao obučen u posebno odijelo. Smrtna presuda je obično izvršavana sjutradan. Jereticima je oduzimana sva imovina i to u korist države, ili crkve ili pak same inkvizicije.
Mi ovim putem izopštavamo sve jeretike – katare, patarene, sirote ljude Liona… i sve druge, ma kako se oni zvali. Kada ih Crkva osudi, oni će biti predati svetovnom sudiji da budu kažnjeni… Ako se bilo ko od njih, pošto ga uhapse, pokaje i poželi da obavi pokoru, dobiće doživotnu robiju. Svi koji brane, ili pomažu jeretike biće izopšteni. Ako bilo ko ostane pod izopštenjem godinu i jedan dan, biće prognan… Ako oni koji su osumnjičeni za jeres ne mogu da dokažu nevinost, biće izopšteni. Ako pod izopštenjem ostanu godinu dana, imaju biti osuđeni kao jeretici. Oni ne mogu imati pravo apelacije… Svako ko im odobri hrišćansku sahranu biće izopšten sve dok ne izvrši propisanu nadoknadu. On ne može biti oslobođen krivice sve dok svojim rukama ne iskopa njihova tijela i baci ih… Mi zabranjujemo svim svetovnjacima da raspravljaju ο stvarima katoličke vjere; ako bilo ko učini to, biće izopšten. Svako ko poznaje jeretike, ili one koji održavaju tajne sastanke, ili one koji se u svakom pogledu ne saobražavaju sa pravovjerjem, moraju sa tim da upoznaju ispovjednika, ili nekog drugog ko će ο tome obavijestiti biskupa ili inkvizitora. Ako on ne postupi tako, biće izopšten. Jeretici i svi koji ih prime, podržavaju ih ili im pomažu, kao i sva njihova djeca do drugog koljena, neće biti primljeni u crkvenu službu… Ovim putem, sada sve takve zauvijek lišavamo njihovih crkvenih položaja.
— Papa Nikola XI, Ο Inkviziciji, oko 1280. godine
Posebnu pažnju inkvizicije privukla je južna Francuska sa pokretom albižana, odnosno jeretika katara. Tamo je u Langdoku, Albi, Narboni, Avinjonu, došlo do oštrih sukoba u kojima su 1242. godine neki inkvizitori bili ubijeni. Sem Francuske, inkvizicija je djelovala u Italiji, Njemačkoj, Češkoj, Španiji, ali nije bila podjednako zastupljena u svim evropskim zemljama. U Aragonu, Kastilji, Portugalu, bilo je manje jeretika, a više muslimana i judaista. Papa Nikola IX je 1278. godine stavio u dužnost dominikancima da tamo učvršćuju rimokatolicizam. Dominikanci su misionareći stvorili jak pokret protiv Arabljana i Jevreja, tako da su mnogi od njih bili prinuđeni da prime rimokatolicizam. Takvi su se zvali marani ili novohrišćani. Za vrijeme vladavine katoličkih kraljeva Ferdinanda i Izabele u Španiji trijumfuje rimokatolicizam, jeretici su progonjeni. Tako je krajem XV vijeka u Španiji djelovala najbolje organizovana inkvizicija. Na čelu inkvizicije bile su ličnosti koje je sa kraljevim odobrenjem postavljao papa. Prvi general inkvizicije bio je Torkemada. Inkvizicija djeluje protiv novohrišćana, protiv judejske jeresi. Oko 170.000 Jevreja je protjerano 1492. godine. Arabljani su izbjegli progone i smrt i iz straha su primili hrišćanstvo.
Oni su kao hrišćani bili poznati pod imenom moriski. Godine 1609. oko 600.000 moriska protjerano je iz Španije, dok je judejska jeres smatrana uništenom krajem XVI vijeka. Sem judaista i muslimana, progonjeni su i protestanti, franko-masoni, astrolozi. Vršena je stroga cenzura knjiga, škola, politike. Krajem XVIII vijeka inkvizicija će biti politički angažovana u sprečavanju prodora liberalnih ideja iz Francuske. Napoleon Bonaparta je ukinuo inkviziciju 1808. godine, ali je ponovo obnovljena 1814. godine. Inkvizicija je ponovo bila na udaru 1820. godine. Konačno, 1834. godine, na intervenciju pape, inkvizicija je ugašena. Po izvjesnim statistikama, koje ipak nešto govore, učinak inkvizicije bio je sledeći: spaljeno je živih 34.628 osoba, protjerano je 18.049, a na druge načine kažnjeno je oko 308.214 ljudi.
Inkvizitorski postupak
Vrijeme milosti
Pokušajmo zamisliti kako su djelovala braća propovjednici u jednoj pokrajini sumnjivoj zbog jeresi. U prvo vrijeme suzbijanja jedna grupa redovnika, sastavljena od tri ili četiri inkvizitora, stigla bi u neko selo gdje se u crkvi okupilo sve stanovništvo. U svečanoj propovijedi zaklinjani su svi vjernici da priteknu u pomoć svojom saradnjom, a krivci (su pozivani) da zatraže oproštaj od Boga… Pozivani su da se pojave pred sudijom u roku od petnaest dana do jednog mjeseca. Bilo je to vrijeme milosti. U ovom roku mogao je jeretik doći i ispovijediti svoju zabludu, sa sigurnošću da će se prema njemu blago postupati. Oni čija je greška do tada bila nepoznata i koji bi se sami prijavili, mogli su računati da će biti oslobođeni svake kazne ili da će primiti sasvim laganu i tajnu pokoru, prema slobodnom izboru sudije. Kada je jeres bila javna, onda je priznavanje spasavalo od smrtne kazne i doživotne robije. Zločin je tada bio kažnjen uobičajenim kanonskim kaznama kojima se često dodavalo jedno hodočašće. U isto vrijeme, kada su najavljivali milost, inkvizitori su proglašavali i zakon vjere koji je obavezivao sve vjernike, pod kaznom isključenja, da prijave jeretike ili osobe sumnjive zbog jeresi.
Kada bi rοκ od jednog mjeseca prošao, nije se više mogla očekivati baš nikakva milost suda. Protiv svih sumnjivih je preduzimana potjera, a i najmanja sumnja u pravovjernost mogla je biti razlog istrage. Optuženi bi se javno pozivali na sud, ponekad usmeno ali češće pismeno; poziv bi uručivao mjesni župnik koji je dolazio u prebivalište praćen svjedocima dostojnim povjerenja. Pozivanje je moglo biti objavljeno tri puta, ali kako se najčešće odvijalo po „kratkom postupku“, tako je i jedan poziv bio dovoljan… Kada optuženi nije mogao ostati na slobodi bez opasnosti, ili kada bi se dao u bjekstvo, moralo se pristupiti hapšenju. Inkvizitori, podržani papinim autoritetom a najčešće i onim vladarevim, prebacuju dužnost hapšenja na građansku vlast…
Ispitivanje
Kad je optuženi već jednom bio zatvoren, morao se pojaviti pred sudom… Sudija ga je pozivao da se zakune na Jevanđelje i tražio, ako je to bilo potrebno, da objasni pojedinosti. Ovo ispitivanje se moralo odvijati u prisustvu dva redovnika zdravog duha i jednog bilježnika ili klirika koji je bio zadužen da vodi postupak… Oni iznuđuju priznanja obećavajući blagonaklonost suda, ali nagomilavaju dokaze posredstvom jedne „ovce“ (najamnika), koji bi se pretvarao da pripada istoj sekti kao i osumnjičeni… Kao u građanskom pravu dva svjedoka bila su dovoljna za donošenje presude… Osuđeni nije gotovo nikada bio suočen sa svjedocima, čija su imena ostajala tajna, jer je trebalo izbjeći odmazde koje su prijetile prokazivačima; on je samo znao šta je protiv njega bilo izneseno…
Prisila
Crkva je najviše važnosti pridavala priznanjima, koja su joj se činila važnijim od dokaza. Ako bi optuženi, uprkos svemu, uporno odbijao, inkvizitor je mogao upotrijebiti sredstva prisile, od kojih je jedno bio preventivni zatvor. Bilo je više stupnjeva kazni i sudije su birali način koji im se činio najpogodnijim. Krivac je mogao biti okovan, podvrgnut dugim postovima ili lišavan sna… Bilo je određeno jedno ograničenje: izbjegavati sakaćenja i opasnost od smrti – ali to je bila samo forma da se izbjegnu kanonske neregularnosti. Od kazni najčešće su bile: bičevanje, kozlić, strapada i oganj…
Presuda
Presuda je bila određena svečano za vrijeme javne sjednice a nazivala se sermo generalis (opšta opomena), auto da fe (akt vjere) kod Španaca. Ovom obredu koji se najčešće slavio nedjeljom, prisutni su bili visoki činovnici, kraljevski oficiri, klir i zajednica vjernika. Na glavnom trgu ili pred crkvom bile su postavljene tribine kako bi se optuženi što bolje vidjeli. Rano jutrom je veliki inkvizitor držao propovijed koju bi povremeno prekidao, tražeći od naroda da proklamira svoju vjeru. Zatim je dolazilo proglašenje podijeljenih milosti, osuđeni su se na koljenima odricali zablude i molili; kazna odlučenja, pod kojom su sve do tog trenutka bili, ukidana. Potom su se nabrajale kazne protiv jeretika, od najlakših pa do najstrašnijih.
Kazne
Među najstrašnijim kaznama predviđene su tri vrste: oduzimanje imanja, zatvor i smrt. Crkva je predavala svjetovnim vlastima – bila je to pobožna formula – jeretike koji se ne bi pokajali, ne odrekavši se svojih vjerovanja. Kazna je bila lomača… Zatvor ili „murus“ bio je različit, već prema težini prekršaja. „Murus striktus“ – uski zid – znači zadržavanje u jednom mračnom zatvoru. Osuđenici su bili okovani i katkad prikovani za zid tamnice. „Murus largus“ – široki zid – značio je za zatvorenike slobodniji režim jer se mogao kretati. Kad bi jedan pokojnik bio osumnjičen zbog jeresi, in-kvizicija je otvarala proces u toku kojeg su baštinici mogli braniti uspomenu preminulog. Sveti sud je naređivao iskopavanje i spaljivanje leša. Mrtvačke kosti su na jednoj vrsti asure bile vučene kroz ulicu; javni glasnik je išao napred prijeteći živima istom sudbinom. Zatim se pristupalo spaljivanju jer se ”zločin krivovjerja” morao progoniti i posle smrti.
Priredio: Dragan Leković
