29.06.1921. u Beogradu je pokušan atentat na regenta Aleksandra Karađorđevića, dok se vraćao iz Skupštine u kojoj je ozakonio Vidovdanski ustav.
Atentat na regenta Aleksandra I Karađorđevića, poznat i kao Vidovdanski atentat iz 1921. godine, je bio neuspjeli atentat na jugoslovenskog prestolonasljednika regenta Aleksandra Karađorđevića, koji je izvršio Spasoje Stejić, član KPJ i učesnik Oktobarske revolucije.
Stejić je bacio bombu na regenta Aleksandra prilikom njegovog povratka iz narodne skupštine, gdje je prisustvovao proglašenju „Vidovdanskog ustava“. Nakon atentata, uslijedila su masovna hapšenja komunista, i uspješno izvršen atentat na ministra policije Milorada Draškovića.
Proces koji je vođen protiv Stejića i drugova nazvan je „Vidovdanski proces“. Danas je poznato da su mnogi od prvooptuženih pripadali tajnoj zavjereničkoj grupi “pelagićevaca”.
Pozadina
Jugoslovenska policija je 1921. godine navodno doznala da komunisti iz emigracije pripremaju akciju na Balkanu, a da je jedan od vođa, Ivan Matuzović povodom ženidbe Aleksandra Karađorđevića izjavio:
„Ženi se Aleksandar Poslednji, ali će mu ženidba presjesti, jer Matuzović još nije umro“
(Ivan Matuzović)
Dva dana uoči atentata, 26. juna 1921. godine, održana je tajna sjednica u kući Julke Švrake, kojoj su prisustvovali neki od izvršilaca atentata.
Tok atentata
Kada se regent Aleksandar Karađorđević 28. juna 1921. godine vraćao sa donošenja prvog Ustava Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca, poznatog kao Vidovdanski ustav, svečana povorka, sa regentom u kraljevskim paradnim kolima, kretala se od Skupštine ka Terazijama.
Tada je komunistički atentator Spasoje Stejić sa trećeg sprata zgrade Ministarstva građevina, gdje se umiješao među molerske radnike, upalio štapine dinamita i bacio ih, ali je bomba udarila u vrh telegrafskog direka i tu eksplodirala. Čuli su se jauci desetak povrijeđenih dok su kraljevska kola odmicala ka Terazijama, a policija i žandarmerija opkoljavale zgradu ministarstva.
„Kada je Prestolonasljednik sa svitom nailazio vraćajući se iz Konstituante, jedno lice bacilo je bombu sa prozora na trećem spratu nove zgrade Ministarstva trgovine (današnja raskrsnica ulica Kneza Miloša i Masarikove – prim. a.). Kako je bomba bačena, pala bi pravo ispred Prestolonasljednikovih kola, ali je, srećom, udarila o donji kraj jedne bandere i tu eksplodirala.”
– Saopštenje Uprave grada Beograda
Hapšenja i novi atentat
Regent je sjutradan otputovao u Pariz, gdje je ostao četiri mjeseca. 1. jula uveče su uhapšeni komunistički poslanici Filip Filipović, Vladimir Ćopić i Nikola Kovačević, koji su potom optuženi kao glavni inspiratori atentata na regenta.
Nakon atentata je navodno uhapšen i crnorukac Mustafa Golubić zbog sumnje da je učestvovao u pripremanju atentata te je interniran u manastir Rakovica.
Ubrzo nakon neuspjelog atentata na regenta Aleksandra, komunisti su 21. jula 1921. uspješno izvršili atentat na ministra policije Milorada Draškovića.
Početkom avgusta, u novom valu hapšenja, u Kotoru su uhapšeni Adolf Muk, Ilija Jelović i Franja Blaho. Na saslušanju, Muk je navodno razotkrio “cjelokupno djelovanje tamošnje tajne teroristične organizacije”. On je izjavio da je znao za atentat na ministra policije Draškovića u Delnicama, prije nego je atentat izvršen. Takođe je izjavio, da je 30. jula imenovana tajna organizacija, radi pripreme daljih atentata. Raspravljalo se o regentovom boravku u Francuskoj i dogovoreno da se pripremi nov atentat na njega u Francuskoj. Ako taj atentat ne bi uspio, Adolf Muk je preuzeo dužnost da izvrši nov atentat, čim se prestolonasljednik regent vrati iz Pariza.
Vidovdanski proces
Suđenje komunistima je počelo u januaru 1922. godine, u velikoj dvorani Prvostepenog suda za Beogradski okrug.
Optuženi
Optuženo je 15 osoba za pripremu i izvođenje atentata. Među optuženima su bili:
Spasoje Stejić, prvooptuženi, pripadnik “Pelagićevaca”
Lajoš Čaki, glavni saradnik, pripadnik “Pelagićevaca”
Nikola Kovačević, bivši poslanik, pripadnik “Pelagićevaca”
Vladimir Ćopić, bivši poslanik, pripadnik “Pelagićevaca”
Filip Filipović, bivši poslanik, organizator više ilegalnih organizacija
Đuro Salaj, bivši poslanik, član CK
Ivan Čolović, član CK
Života Milojković, član CK
Miloš Trebinjac, bivši poslanik
Đorđe Stanković
Jozef Mojzeš
Klara Libiš
Ilija Lazarević
Julka Lazarević, žena Ilije Lazarevića
Julka Švraka, žena u čijoj su se kući tajno sastajali
Imre Bereš, optužen da je učestvovao na tajnim sastancima kod Švrake
Sava Nikolić, student, dvostruki agent, svjedok-saradnik i “krtica” komunista u policiji
Istražni postupak
Uhapšeni komunisti su prošli istražni postupak u beogradskoj Glavnjači. Optuženi su se žalili na surov istražni postupak, a Lajoš Čaki je kasnije pokazivao izbijeni zub u sudnici. Neki optuženi su povlačili svoja priznanja, svjedočeći da su im iznuđena prisilom. Čaki je svjedočio da su mu u policiji doveli Stejića sveg krvavog i isprebijanog, kako bi ga natjerali da potpiše iznuđenu izjavu. Beogradska policija je demantovala da je ikog batinala.
Suđenje
Među advokatima su bili Dragiša Vasić i Triša Kaclerović. Proces je privukao veliku pažnju.
Stejić je u izjavi policiji teretio Ćopića, Kovačevića, Filipovića i druge rukovodioce da su mu naložili da izvrši atentat. No, pred sudom je izjavio da je atentat njegovo djelo i da nema saučesnika. Kasnije je poricao atentat, braneći se da “zadržana” bomba znači protest protiv režima, a nikako atentat. Tezu o bombi kao “glasnom protestu” protiv “strahota režima” posebno je zastupao advokat odbrane Triša Kaclerović. On je takođe isticao da je to “akt jednog komunističkog idealiste”, dok se stranka uvijek ograđivala od individualnog terora.
Komunistički rukovodioci su redom poricali umiješanost u atentat. Tvrdili su da se oni ne zalagažu za nasilno preuzimanje vlasti ni teror. Bivši komunistički poslanik Đuro Salaj optužen je da je pomogao atentatoru Spasoju Stejiću da uđe u Konstituantu, ali se branio da nije znao za koga garantuje. Bivši poslanik Nikola Kovačević, koji je zajedno sa Stejićem bio zavjerenik u dvije ilegalne organizacije (Jugoslovenska komunistička grupa u Moskvi i “Pelagićevci” u zemlji), poricao je međusobne veze i opisao ga kao daljeg poznanika.
S druge strane, Tužilaštvo je tvrdilo da su pronađene bombe, oružje i štampani materijali dovoljan dokaz protiv komunista.
Presude
24. februara su pročitane presude.
Atentator Spasoje Stejić, star 28 godina, je osuđen na smrt, ali mu je kazna preinačena na 20 godina robije. On je proglašen krivim i za devet pokušaja ubistva, jer je 9 ljudi ostalo povrijeđeno njegovom bombom.
Stejićev saradnik Čaki Lajoš je osuđen na 20 godina zatvora u okovima zbog saučesništva. Kaznu je izdržavao najprije u zatvoru u Sremskoj Mitrovici, gdje je punih sedam godina proveo okovan u samici. Umro je zatvoren u Lepoglavi.
Sava Nikolić je osuđen na 4 godine.
Svi optuženi komunistički poslanici (njih desetorica: Filip Filipović, Đuro Salaj, Ćopić, Kovačević…) su osuđeni na po dvije godine robije. Njihova direktna umiješanost nije dokazana, ali su osuđeni kao podstrekači na nasilni prevrat.
Filip Filipović i Đuro Salaj su odležali dvije godine zatvora u Požarevcu.
Nakon
Nakon neuspjelog atentata na regenta Aleksandra, Milan Ćopić je nakon obuke u Rusiji došao u Jugoslaviju 1922. godine da obavi atentat. Miroslav Krleža svjedoči kako je Ćopić ljeta 1922. stigao u Beograd s nakanom da ubije kralja Aleksandra, istog dana kada je doputovala rumunska princeza Marija, koja se sjutradan trebala udati za Aleksandra. Krleža nastavlja:
„Bilo je to u vrijeme žestokog terora policije poslije osude članova KPJ poslije atentata Spasoje Stejića, poslije smaknuća Alije Alijagića i osude grupe »Crvena pravda«. Milan Ćopić je odsjeo kod svog druga, nekog tipografa, koji je stanovao blizu Kalemegdana. Otkrio je drugu da ima namjeru da ubije kralja Aleksandra. Kad je čuo tipograf za namjere Milanove, otišao je u grad i potražio Mošu Pijadu, te mu o svemu ispričao.“
(Miroslav Krleža)
Prema Krleži, Moša Pijade je odmah došao da nagovara Ćopića da odustane, rekavši da je to štetno za Partiju. Pošto je Milan bio fanatično odlučan, Pijade mu je ubacio u piće uspavljujuće sredstvo, te je ovaj prespavao kraljevsko vjenčanje. Milan se dugo nije mogao probuditi, te su morali sljedećeg dana poslije podne pozvati ljekara, koji mu je ispumpao želudac i doveo ga u normalno stanje. Milan je uskoro poslije ovog otputovao iz zemlje.
Izvor: Petranović, Branko (1988). Istorija Jugoslavije 1918-1988: Kraljevina Jugoslavija 1918-1941. Beograd: Nolit.
