Krimski rat je započeo 1853, a završio 1856. godine. Vodio se između Rusije i alijanse koju su sačinjavali Ujedinjeno Kraljevstvo, Francuska, Osmansko carstvo i italijanska Kraljevina Pijemont. Rat su odlikovale katastrofalne odluke zapovjedničkog kadra Alijanse i loša logistika svih zaraćenih strana (koja je rezultirala u velikim gubicima nevezanim za ratne operacije). Sukob se vodio za prevlast na Balkanu, Dardanelima i Bliskom istoku. Rusija je izgubila dio Besarabije i protektorat nad dunavskim kneževinama i pravo držanja ratne flote u Crnom moru. Krimski rat se pokazao kao trenutak istine za Rusiju. Rat je oslabio vojsku, isušio riznicu novca i potkopao uticaj Rusije u Evropi. Ovako oslabljenoj Rusiji, bile su potrebne decenije da se oporavi što je prisililo pripadnike ruske obrazovane elite da pronađu uzroke, kao i same probleme Carstva i da prepoznaju potrebu za temeljnim reformama. Oni su vidjeli brzu modernizaciju zemlje kao jedini način vraćanja statusa evropske sile. Rat je tako bio katalizator reformi ruskih socijalnih institucija, uključujući kmetstvo, pravdu, lokalnu samoupravu, obrazovanje i vojnu službu.
Ruski ekspanzionizam ka Crnom moru
Rusija je, kao članica Svetog saveza, djelovala kao “policija Evrope”, održavajući ravnotežu snaga koja je uspostavljena Bečkim ugovorom 1815.godine. Rusija je pomogla najprije Austriji u suzbijanju mađarske revolucije 1848.godine, i za isto to je očekivala zahvalnost; željela je podršku u rješavanju svojih problema sa Osmanskim carstvom. Britanija nije htjela tolerisati rusku prevlast nad osmanskim poslovima, jer bi to dovelo u pitanje njenu dominaciju nad istočnim Mediteranom.
Počevši od Petra Velikog početkom 1700-ih godina, posle vjekova osmanlijskog širenja na sjever, Rusija je započela širenje na jug preko slabo naseljenih „divljih polja“, prema lukama tople vode na Crnom moru. Cilj je bio promovisanje trgovine tokom cijele godine. Neposredni strah Britanije bila je ruska ekspanzija na štetu Osmanskog carstva koje je Britanija željela da sačuva. Britanci su takođe bili zabrinuti da bi Rusija mogla napredovati prema Britanskoj Indiji ili krenuti ka Skandinaviji ili zapadnoj Evropi. Smetanje (u obliku Otomanskog carstva) na njenom jugozapadnom boku umanjile bi tu prijetnju. Kraljevska mornarica je takođe željela da smanji opasnost od moćne ruske mornarice. Rusija je nastojala da preko unutrašnjeg uređenja u tri dunavske vazalne kneževine osigura svoj uticaj.
Rat
Početak sukoba
Povod za izbijanje Krimskog rata bio je religijski spor koji je kulminirao tokom pedesetih godina 19. vijeka da bi ubrzo prerastao u otvoren oružani konflikt. Prema tada važećim ugovorima iz 18. vijeka Francuska je bila zaštitnik rimokatolika, a Rusija pravoslavnih vjernika na teritoriji Osmanskog carstva. Međutim, duži period trajao je sukob između rimokatoličkih i pravoslavnih sveštenika u Osmanskom carstvu oko polaganja prava na Crkvu Rođenja Hristovog i Crkvu Vaskrsenja Hristovog u Palestini. Početkom pedesetih godina 19. vijeka obije strane postavile su zahtjeve koje sultan nije mogao da ispuni istovremeno. Godine 1853. sultan je presudio u korist Francuza, uprkos žestokim protestima lokalnih pravoslavnih sveštenika. Dugoročniji uzroci uključivali su pad Osmanskog carstva i nespremnost Britanije i Francuske da dozvole Rusiji da stekne teritoriju i vlast na štetu Osmanskog carstva. Sredinom XIX vijeka ogromna Turska je bila nesporno slaba (i na samrti). U takvoj situaciji stavovi i politika evropskih sila imali su izuzetan značaj. Rusija je željela da se proširi na jug, na Balkan i da zagospodari Crnim morem, a Velika Britanija je ovo smatrala kao prijetnju za svoje interese na Istoku.
Ruski car Nikola I je vjerovao da će se sporazumjeti s Velikom Britanijom, i u toj nadi je izjavio britanskom ambasadoru: “Imamo na rukama bolesnog čovjeka… hajde da se dogovorimo oko podjele njegovog nasljedstva.” On je predložio da Velika Britanija uzme Egipat, a da Rusija dobije Moldaviju, Vlašku, Bugarsku i Carigrad koji bi postao slobodna luka.
Knez Aleksandar Menšikov, carev ađutant, poslat je u Carigrad sa zahtevom da dobije sporazum koji bi dao Rusiji stvarnu zaštitu nad 20 miliona pravoslavnih sultanovih podanika. Prije no što je odgovorio, sultan Abdul Medžid se posavjetovao sa britanskim ambasadorom u Turskoj, lordom Stradfordom de Redklifom, koji je uživao naročito poštovanje kao prijatelj Turske. Redklif je savjetovao da se prihvate carevi zahtjevi i tokom pregovora podsticao je sultana na umjerenost. I pored toga Medžid je odbio ruske zahtjeve.
Ruski imperator Nikolaj I Pavlovič poslao je diplomatu kneza Menjšikova u specijalnu misiju kod Porte. Do tada važećim ugovorima sultan Abdulmedžid I se obavezao „da će štititi hrišćansku religiju i njene crkve“, ali je Menjšikov pokušao da izdejstvuje novi ugovor po kojem bi Rusiji bilo dozvoljeno da se umiješa u svaku situaciju u kojoj smatra da je sultanova zaštita nedovoljna. U isto vrijeme britanska vlada poslala je u Osmansko carstvo diplomatu lorda Straforda, koji je odmah po dolasku saznao sa Menjšikovljevo prisustvo i njegove namjere. Lord Straford je ubijedio sultana da odbaci predloženi ugovor koji je ugrožavao nezavisnost Turaka. Ubrzo po saznanju za neuspjeh pregovora ruski car je naredio trupama da umarširaju u Moldaviju i Vlašku (turske kneževine u kojima je Rusiji bio priznat status zaštitnika pravoslavnih vjernika) koristeći kao izgovor sultanov neuspjeh da razriješi spor oko svetih mjesta. Nikolaj je vjerovao da se evropske sile neće pretjerano buniti zbog aneksije ovih otomanskih provincija, naročito imajući u vidu rusku ulogu u gušenju revolucije 1848. godine.
Kad su careve trupe ušle 2. jula u Moldaviju i Vlašku („Dunavske kneževine“), Ujedinjeno Kraljevstvo je, u pokušaju da obezbijedi stabilnost Osmanskog carstva, poslalo flotu u Dardanele, gdje joj se pridružila i francuska flota. I pored zaoštravanja odnosa evropske sile su se još uvek nadale da je moguće postići diplomatski kompromis. Predstavnici četiri neutralne velike sile – Velike Britanije, Francuske, Austrije i Pruske, susreli su se u Beču gdje je usvojena nota za koju se smatralo da će biti prihvatljiva i za Rusiju i za Tursku. Ruski car Nikolaj I Pavlovič je prihvatio notu, ali je turski sultan Abdulmedžid I, koji je smatrao da je dokument loše formulisan i dvosmislen, odbio da ga usvoji. Ujedinjeno Kraljevstvo, Francuska i Austrijsko carstvo su zajedno predložile amandmane sa ciljem da predloženu notu učine prihvatljivom za turskog sultana, ali je njihov predlog bio ignorisan od strane ruskog dvora. Ujedinjeno Kraljevstvo i Francuska odustale su od daljih pregovora dok su Austrijsko carstvo i Pruska smatrale da odbacivanje predloženih amandmana ne opravdava prekid dalje diplomatske aktivnosti usmjerene na iznalaženje rješenja. Sultan je izabrao rat i njegove armije su napale rusku vojsku u blizini Dunava. Nikolaj je na napad odgovorio tako što je poslao rusku flotu koja je 30. novembra 1853. godine uništila kompletnu otomansku flotu u bici kod Sinopa (uz sjeverne obale Male Azije) što je otvorilo mogućnost za nesmetano iskrcavanje i snabdijevanje ruskih snaga bilo gdje na turskoj obali. Uništenje turske flote i prijetnja od nastavka ekspanzije Rusije uzbunila je Veliku Britaniju i Francusku koje su istupile u odbranu Osmanskog carstva. Nakon što je 1854. godine Rusija ignorisala anglo-francuski ultimatum da se povuče iz Dunavskih kneževina, Ujedinjeno Kraljevstvo i Francuska objavile su rat Rusiji.
Mirovni napori
Nikolaj je pretpostavio da će Austrijsko carstvo u znak zahvalnost za pruženu pomoć prilikom gušenja revolucije 1848. godine stati na stranu Rusije ili barem ostati neutralno. Međutim, Austrijsko carstvo se osjećalo ”ugroženom” zbog prisustva ruskih trupa u Dunavskim kneževinama. Kada su Ujedinjeno Kraljevstvo i Francuska zatražile povlačenje ruskih trupa iz ovih kneževina, Austrijsko carstvo je podržalo njihov zahtjev; i iako nije odmah objavilo rat Rusiji, odbilo je da garantuje svoju neutralnost. Kada je 1854. godine Austrijsko carstvo još jednom zatražilo povlačenje ruskih trupa, Rusija je, ne želeći rat sa Austrijom, povukla trupe.
Iako su prvobitni razlozi za rat nestali kada je Rusija povukla trupe iz dunavskih kneževina, Ujedinjeno Kraljevstvo i Francuska nisu obustavile neprijateljstva. Odlučne da riješe Istočno pitanje tako što će ukloniti rusku prijetnju Osmanskom carstvu, saveznice su postavile nekoliko uslova za okončanje neprijateljstava, uključujući i zahtjev da se Rusija odrekne svog protektorata nad Dunavskim kneževinama; drugo, da se odrekne bilo kakvog prava da se miješa u unutrašnje poslove Osmanskog carstva, a u cilju zaštite pravoslavnog stanovništva; treće, da se izvrši revizija Konvencije o moreuzima iz 1841. godine i konačno da se svim zemljama dozvoli korišćenje Dunava. Pošto je car odbio da prihvati ove „Četiri tačke“, Krimski rat je nastavljen.
Opsada Sevastopolja
Iako je osnovni razlog za početak rata prestao da postoji, u mjesecima koji su slijedili trupe Alijanse su počele da se iskrcavaju u Rusiji, na poluostrvu Krim i stavili su pod opsadu utvrđenu luku Sevastopolj, rodno mjesto ruskog cara i matičnu luku Crnomorske flote koja je predstavljala prijetnju za Alijansine interese u Mediteranu.
Rusi, koji su bili prinuđeni da unište svoje brodove, demontirali su brodsku artiljeriju i iskoristili je da pojačaju odbranu tvrđave, dok su mornari sa ovih brodova nastavili da se bore kao pješadija. Tokom rata Crnomorska flota je izgubila četiri broda sa 120 topova na tri palube, dvanest brodova sa 84 topa na dvije palube i četiri fregate sa po 60 topova i veliki broj manjih plovila. Admiral Nakimov je smrtno ranjen u glavu šrapnelom i preminuo je 30. juna 1855. godine. Dana 11. septembra iste godine Sevastopolj je pao.
Iste godine Rusi su osvojili turski grad Kars.
Završna faza rata i mir
Mirovni pregovori započeli su 1856. godine na inicijativu Aleksandra II koji je naslijedio Nikolaja I na prestolu. Pariskim sporazumom djelimično su prihvaćene neke od četiri tačke, pa su tako ruske privilegije u odnosu na Dunavske kneževine prenijete na velike sile kao grupu. Takođe, trajno je bio zabranjen ulazak u Crno more vojnim brodovima bilo koje zemlje. U skladu sa tim Sultan i ruski car su se dogovorili da neće uspostavljati nove vojne luke i arsenale na obali ovog mora a velike sile su se obavezale da će poštovati nezavisnost i teritorijalni integritet Osmanskog carstva.
Pariski ugovor bio je na snazi do 1871. godine kada je Francuska poražena u Francusko-pruskom ratu. Dok su se Pruska i druge njemačke države ujedinile i formirale moćno njemačko carstvo, francuski imperator Napoleon III je bio prinuđen da dozvoli formiranje Francuske republike. Tokom njegove vladavine (koja je započela 1852. godine), Napoleon III se, u namjeri da zadobije podršku Velike Britanije suprotstavio ruskim stavovima prema istočnom pitanju. Kako rusko miješanje u unutrašnje poslove Osmanskog carstva ni na koji način nije ugrožavalo francuske interese, Francuska je nakon uspostavljanja republike promijenila odnos prema Rusiji. Ohrabrena ovakvim francuskim stavom i uz podršku njemačkog ministra Ota fon Bizmarka Rusija je oglasila klauzulu o Crnom moru nevažećom. Pošto Ujedinjeno Kraljevstvo nije moglo samo da silom obezbijedi poštovanje ove klauzule Rusija je ponovo formirala Crnomorsku flotu.
Krimski rat izazvao je masovni egzodus krimskih Tatara koji su utočište potražili u Otomanskoj imperiji zbog čega je broj stanovnika poluostrva naglo opao.
Karakteristike rata
Krimski rat ostao je zabilježen u istoriji po izraženoj vojnoj i logističkoj nesposobnosti oličenoj u Jurišu lake konjice koji je ovekovječen u čuvenoj Tenisonovoj poemi. Kolera je u velikoj mjeri poremetila francuske pripreme za opsadu Sevastopolja dok je snažna oluja koja se dogodila 14. novembra 1854. godine potopila skoro trideset brodova zajedno sa njihovim neprocjenjivim teretom. Skandalozni tretman ranjenih vojnika tokom jake zime koja je uslijedila, a sa kojim je javnost na zapadu upoznata preko ratnih dopisnika, inspirisao je rad Florens Najtingejl i uvođenje modernih metoda njege ranjenika. Krimski rat je takođe po prvi put afirmisao taktičku upotrebu željeznice.
Značajnije bitke:
11. novembar 1853. – uništenje otomanske flote kod Sinopa.
20. septembar 1854. – bitka kod Alme.
septembar 1854. – septembar 1855. – opsada Sevastopolja.
25. oktobar 1854. – bitka kod Balaklave.
5. novembar 1854. – bitka kod Inkermana.
17. februar 1855. – bitka kod Jevpatorije.
25. avgust 1855. – bitka na Crnoj Rijeci.
28. novembar 1855. – opsada Karsa.
Izvor: Wikipedia
