Bitka na Belasici odigrala se 29. jula 1014. godine između Vizantijskog i Bugarskog carstva. Dio je vizantijsko-bugarskih ratova, a završena je odlučnom pobjedom Vizantije. Bitku opisuju vizantijski hroničari Jovan Skilica i Kekavmen.
Bugari su, na čelu sa Samuilom, podigli ustanak 976. godine protiv vizantijske vlasti. Tada je u Vizantiji na vlasti bio Vasilije II koji je vladao od 976. do 1025. godine. Pobjeda Vizantije natjerala je Samuila da pobjegne. Kada mu je Vasilije zarobio vojsku (15.000 vojnika) svima je povadio oči, a svakom stotom izvadio je po jedno oko da bi mogli da vode ostale kućama. Kada ih je Samuilo vidio, umro je na mjestu. Tada su Vasilija prozvali Bugaroubica.
Pozadina
Vizantijsko-bugarski sukobi datiraju iz 7. vijeka, kada su Bugari, pod kanom Asparuhom, uspostavili državu duž rijeke Dunav, u jednoj od provincija Vizantijskog carstva. Kao rezultat toga, bugarska država primorana je da vodi niz ratova sa Vizantijom kako bi obezbijedila svoje postojanje.
Godine 968. Bugarska je napadnuta sa sjevera od strane kijevskog kneza Svjatoslava. Do tog vremena, bugarsko carstvo, koje je nekada ugrožavalo postojanje Vizantije pod vladavinom cara Simeona, izgubilo je najveći dio svoje nekadašnje moći. Tokom ovog sukoba, Grci, koji su takođe bili u ratu sa Bugarima, osvajaju bugarsku prestonicu Preslav 971. godine. Ovaj rat rezultirao je time da je bugarski car Boris II prisiljen u Carigradu da se odrekne carske titule koju je ponio njegov djed Simeon, a veliki djelovi Istočne Bugarske padaju pod vizantijsku vlast. Tom prilikom osnovan je i Katepanat Ras na prostorima Srbije. Vizantinci su vjerovali da je to značilo kraj nezavisne Bugarske, ali su zapadne bugarske zemlje i dalje ostale van njihove kontrole. Otpor na ovim prostorima predvodili su Komitopuli, braća David, Mojsije, Aron i Samuilo, sinovi komesa Nikole.
Kada je vizantijski car Vasilije II 976. godine došao na presto, glavni cilj bio mu je slamanje bugarskog otpora. Suprotstavili su mu se Bugari na zapadnim djelovima nekadašnjeg Carstva, predvođeni Samuilom. Prva kampanja Vasilija II bila je neuspješna. Car se jedva spasao pogibije kada su Bugari 986. godine uništili vizantijsku vojsku u bici kod Trajanovih vrata. Tokom narednih petnaest godina, dok je Vasilije bio preokupiran pobunama u sopstvenoj državi i prijetnjom Fatimida sa istoka, Samuilo je povratio većinu bugarskih teritorija i prenio borbe na vizantijsku teritoriju. Međutim, njegova invazija na južnu Grčku, tokom koje je dopro do Korinta, dovela je do velikog poraza u bici na Sprehiju 996. godine. Sledeća faza rata otpočela je 1000. godine, kada je Vasilije, nakon što je osigurao svoje pozicije na istoku, pokrenuo niz napada na Bugare. On je uspio da povrati Meziju, a 1003. godine njegove snage zauzele su Vidin. Sledeće godine, Vasilije je nanio težak poraz Samuilu u bici kod Skoplja. Do 1005. godine Vasilije je povratio kontrolu nad Tesalijom i djelovima južne Makedonije. Tokom narednih nekoliko godina Bugari prelaze u ofanzivu, ali ne uspijevaju da postignu značajniji uspjeh niti da istjeraju Grke sa teritorija koje su osvojili. Kontranapad iz 1009. godine nije uspio; Bugari su poraženi kod Krete. Jovan Skilica bilježi da je “Vasilije nastavljao sa napadima svake godine i tako oslabio Bugarsku”. Rat je kulminirao 1014. godine kada je Samuilo odlučio da zaustavi vizantijsku vojsku prije nego što ona prodre u srce bugarske države.
Pred bitku
Samuilo je znao da će vizantijska vojska morati da prođe kroz niz planinskih prelaza, te je zbog toga preduzeo mjere da ih zakrči. Bugari su izgradili jarke duž granice i utvrdili mnoge doline i prolaze sa zidinama i kulama, posebno prolaz Kleidion (Ključ) na rijeci Strumi, kroz koji je Vasilije morao proći. Samuilo je snažno utvrdio i sjeverne padine planine Belasice, južno i istočno od svog dvora u Strumici. Široka dolina rijeke Strumice bila je pogodno mjesto za napad a vizantijske snage su je koristile u tu svrhu i tokom prethodnih godina. Bugari su ostavili jake snage kako bi obezbijedili prolaz. Pored toga, bugarski vladar izabrao je Strumicu za odbrambenu bazu jer se taj prostor nalazio na putu do Soluna koji je vodio preko Ohrida.
Samuilova odluka da se suoči sa Vasilijem i glavninom njegove vojske u Kleidionu nije bila podstaknuta samo stalnim porazima i invazijama koje su devastirale njegovu državu, već i zabrinutošću zbog gubitka autoriteta među plemstvom, koje je bilo veoma oslabljeno usled vizantijskih kampanja. Na primjer, 1005. godine guverner važne jadranske luke Drač predao je grad Vasiliju. Da bi se suočio sa Grcima, Samuilo je okupio veliku vojsku (po nekim tvrdnjama, čak 45.000 ljudi). Vasilije se takođe dobro pripremio okupljajući veliku vojsku na čije čelo je postavio najiskusnije komandante. Tu je bio i guverner Filipopolja (Plovdiva), Nićifor Ksifija, koji je 1001. godine zauzeo bugarske prestonice Plisku i Preslav.
Bitka
Vizantijska vojska kretala se iz Carigrada ka Komotini, Drami i Seru i stigla do klanca Rupel na rijeci Strumi. Odatle je vojska ušla u dolinu Strumice i stigla u okolinu sela Ključ gdje se rijeka savijala i približavala Belasici i Ozgraždenu. Tamo je vojsku zaustavio veliki drveni zid koga su branili bugarski vojnici. Vizantinci su odmah napravili palisadu, ali su bili žestoko odbijeni sa velikim žrtvama.
Kao odgovor na to, Samuilo je poslao veliku vojsku, pod komandom jednog od svojih najsposobnijih vojskovođa, Nestoricom, da napadne Grke južno i skrene pažnju Vasilija od opsade Ključa. Bugari pod Nestoricom stigli su pred zidine Soluna, ali su vizantijske trupe, pod komandom Teofilakta Votanijata, stratega Soluna i njegovim sinom Mihailom, uspjele da se probiju izvan gradskih zidina u krvavoj bici. Teofilakt je zarobio mnoge vojnike i veliku količinu vojne opreme i krenuo ka sjeveru da pomogne svom caru.
Prvi pokušaj Vasilija II da probije blokadu prolaza završen je neuspješno. Njegova vojska zaustavljena je u prolazu dolinom od strane 15 do 20.000 Bugara. Uprkos teškoćama, Vasilije nije odustao od napada. Naredio je svom generalu, Nićiforu Ksifiji, da manevriše sa trupama oko visoke planine Belasice i okruži ih, dok je sam nastavljao da napada zid i tako im odvlači pažnju. Ksifija je poslao svoje trupe strmom stazom koja ih je odvela u pozadinu neprijatelja. Ksifija je 29. jula napao stražare, razbio ih i prisilio na predaju. Bugari su napustili odbranu prolaza kako bi se suočili sa Ksifijinim snagama. To je omogućilo Vasilijev proboj fronta i uništenje drvenog zida.
U bici je ubijeno na hiljade bugarskih vojnika. Ostatak je očajnički pokušao pobjeći na zapad. Samuilo i njegov sin Gavrilo Radomir odmah su krenuli na istok iz svog štaba u tvrđavi Strumici, kako bi pomogli svojoj vojsci, ali su u očajničkim borbama u blizini sela Mokrijevo bili preplavljeni neprijateljskim snagama koje su brzo napredovale. Mnogi Bugari ubijeni su u Mokrijevu, a mnogi su i zarobljeni. Sam Samuilo jedva je pobjegao, i to samo zahvaljujući hrabrosti svoga sina Gavrila Radomira koji je posadio oca na svog konja i poslao ga u Prilep. Iz Prilepa, Samuilo se vratio u Prespu, dok je Gavrilo Radomir krenuo prema Strumici kako bi nastavio borbu.
Nakon bitke
Nakon pobjede kod Belasice, Vasilije II je krenuo prema Strumici, koja je bila ključna za držanje cijele Vardarske doline. Na putu do tvrđave, Vizantinci su zauzeli tvrđavu Macukion, istočno od Strumice. Vizantijski car je takođe poslao vojsku pod Votanijatom da opkoli Strumicu i uništi sve bedeme na jugu i očisti prolaz do Soluna. Sa ostatkom trupa, Vasilije je opkolio grad. Bugari su dozvolili Votanijatu da uništi tvrđave, ali su on i njegova vojska u zasjedi u uskoj dolini razbijeni. U bici koja je uslijedila Votanijat je potpuno poražen, a i sam je izgubio život. Ubio ga je lično Gavrilo Radomir, sin bugarskog cara, svojim kopljem. Kao rezultat ovog poraza, Vasilije napušta opsadu Strumice i povlači se. Po riječima kubikularija Sergija, po povratku su Grci zauzeli Melnik primoravajući njegove branitelje da se predaju. Bio je to još jedan težak udarac za Bugare jer je grad čuvao glavni put ka Sofiji sa juga.
Zarobljenici
Jovan Skilica bilježi da je Vasilije II potpuno uništio bugarsku vojsku i zarobio 15.000 vojnika, dok ih je prema Kekavmenu bilo 14.000. Međutim, savremeni istoričari, poput Vasila Zlatarskog, tvrde da su ove brojke pretjerane. Bugarski prevod Manasijeve hronike iz 14. vijeka broji 8000 zarobljenika. Vasilije je podijelio zarobljenike u grupe od po 100 ljudi. U svakoj je potpuno oslijepio 99 vojnika, dok je ostavio po jednog zarobljenika sa jednim okom, kako bi druge mogao voditi kućama. Ovaj čin bio je osveta za smrt Votanijata, Vasilijevog omiljenog generala i savjetnika. Zbog ovog čina Vasilije II dobio je nadimak “Bugaroubica” (grčki: λουλγαροκτονος). Samuilo je umro od srčanog udara, 6. oktobra 1014. godine, navodno kada je vidio svoju oslijepljenu vojsku.
Posljedice
Pogibija Votanijata i još četiri godine koliko je rat trajao pokazale su da vizantijski uspjeh na Belasici nije bio potpun. Neki savremeni istoričari sumnjaju u riječi Kekavmena i Skilice da su Vizantinci odnijeli toliko ubjedljivu pobjedu. Drugi naglašavaju da je smrt cara Samuila dva mjeseca nakon bitke bila daleko kobnija po Bugarsku od poraza u bici na Belasici. Njegovi nasljednici, Gavrilo Radomir i Jovan Vladislav, nisu bili u stanju da se efikasno odupru napadima Vasilija, te je Samuilovo carstvo definitivno poraženo 1018. godine. Te godine je Jovan Vladislav poginuo u bici kod Drača, a Bugarska postala provincija Vizantijskog carstva, što će ostati sve do podizanja ustanka pod vođstvom braće Asena 1185. godine.
Rezultat bitke kod Belasice jeste raspad bugarske vojske, od koga se Bugarska dugo nije mogla oporaviti. Bitka je uticala i na Srbe i Hrvate, koji su takođe 1018. godine bili prisiljeni da prihvate vrhovnu vlast vizantijskog cara. Granice Vizantijskog carstva ponovo su bile na Dunavu, prvi put od 7. vijeka, što je omogućilo Vizantiji da kontroliše cijelo Balkansko poluostrvo od Dunava do Peloponeza i od Jadranskog do Crnog mora.
Priredio: Dragan Leković
