Johan Volfgang fon Gete (njem. Johann Wolfgang von Goethe; Frankfurt na Majni, 28. avgust 1749 — Vajmar, 22. mart 1832), njemački pisac, političar, pjesnik, naučnik i filozof, a tokom 10 godina i predsjednik oblasti Vajmar. Gete je bio jedna od najznačajnijih ličnosti njemačke književnosti i evropskog neoklasicizma i romantizma krajem 18. i početkom 19. vijeka. Autor „Fausta“ i „Teorije boja“ širio je svoj uticaj širom Evrope, a tokom narednog vijeka njegova djela nadahnula su mnoge muzičke i dramske komade.
Biografija
Gete je rođen u Frankfurtu na Majni u Njemačkoj. Njegov otac bio je važna i poštovana ličnost, i lično je nadgledao obrazovanje svog sina u početku. Gete je studirao pravo na univerzitetu u Lajpcigu 1765, zatim 1770. na univerzitetu u Štrasburgu, uz prava pohađa i botaniku, hemiju, anatomiju itd. U Štrasburgu upoznaje Herdera, koji se već proslavio kritičkim spisima. Pod njegovim uticajem, Gete počinje da se interesuje za poeziju narodnog predanja i za njemačku nacionalnu prošlost. Ubrzo se uklapa u pokret Šturm und drang. Godine 1771. radi u Frankfurtu kao advokat gdje izdaje i književni časopis „Gec fon Berlihingen“. Odlazi 1772. godine, jer osjeća da remeti mir između svog prijatelja Kestnera i njegove vjerenice Šarlote Buf. Ta epizoda, vijest o samoubistvu njegovog poznanika Jerusalima, i događaj kada mu je rečeno da izbjegava kuću trgovca Brentana sa čijom je ženom volio da svira, dali su mu građu za prvi roman. Roman „Jadi mladog Vertera“ izdaje 1774. godine, i on mu donosi svjetsku slavu, dok je iza sebe imao dramu „Gec fon Berlihingen“, poznatu, ali ne u tolikoj mjeri. Iste godine se vjeri sa Elizabet Šeneman (Lili iz njegovih pjesama) i odlazi zauvijek iz rodnog grada. Na poziv Karla Avgusta, vojvode od Saks-Vajmara, otišao je 1775. u Vajmar gdje je obavljao niz političkih poslova. Na posletku je postao vojvodin glavni savjetnik. Uskoro dovodi Herdera, zatim i Šilera. Vajmar postaje značajno duhovno stjecište Njemačke. Upoznaje Šarlotu fon Štajn kojoj posvećuje 1700 pisama. Od 1786. do 1788. putovao je Italijom i upravljao vojvodskim pozorištem Vajmara. U to vrijeme je završio „Egmonta“, pretočio u stihove „Ifigeniju“ i započeo „Torkvata Tasa“. Učestvovao je u ratu protiv Francuske što se veoma odrazilo na njegovu ličnost. U narednom periodu sklopio je prijateljstvo sa Fridrihom Šilerom koje je potrajalo do 1805. Iako je imao vjerenicu, oženio se Kristijanom Vulpius 1806. godine. Od 1794. godine posvetio se isključivo pisanju, i nakon niza neprevaziđenih djela, godine 1832. preminuo je u Vajmaru.
Rad
Njegovo prvo djelo napisano prije odlaska u Vajmar, tragedija „Gec fon Berlihingen“ (njem. Götz von Berlichingen, 1773), ujedno je i prvo djelo koje ga je proslavilo. Zatim je uslijedio roman „Jadi mladog Vertera“ koji mu je donio izvanrednu naklonost svjetskog čitalaštva.
U periodu dok se družio sa Fridrihom Šilerom dovršio je „Godine učenja Vilhelma Majstera“ i prelijepu pjesmu „Herman i Dorotea“ (u ovom epu, povodom revolucije, protiv koje je bio, slavi porodicu, svakodnevni rad i mir), kao i „Rimske elegije“. U periodu Od Šilerove do svoje smrti, napisao je „Fausta“, „Izbor po srodnosti“, svoju pseudo-autobiografiju „Iz mog života: činjenice i fikcija“, opisao je putovanje po Italiji, objavio je dosta naučnih radova i seriju rasprava o njemačkoj umjetnosti. Njegova djela imala su ogroman uticaj na književnost i umjetnost čim su se pojavila.
Kao dopuna radu u književnosti, Gete je dao značajan doprinos naučnom radu. U biologiji, dao je teoriju uslova za metamorfozu biljaka, po kojoj sve biljke nastaju od listova. Takođe je poznat po svom otkriću središnje vilične kosti kod ljudi.
Gete je smatrao svoju teoriju boja, svojim najznačajnijim doprinosom nauci i uopšte svojim najznačajnijim djelom. On je tvrdio da boje nisu samo fenomen na fizičkom nivou već da boje zavise od svjetla i načina na koje ono pada na predmete, odnosno da su one stvar individualne percepcije. Bio je izuzetno ponosan na svoj rad i jednom prilikom je rekao: „To što sam ja jedina osoba u ovom vijeku koja ima pravi uvid u nauku boja, je ono na šta sam ponosan i to je ono što mi daje osjećaj da sam mnoge nadmašio“.
U razgovorima sa Ekermanom, Gete potvrđuje da nije volio prosvetiteljstvo, jer je bio više čovjek srca nego razuma. Romantičari su mu strani, jer je u osnovi bio realista. Od svih svojih savremenika najviše cijeni Bajrona, upravo zato što mu se činilo da Bajron više pripada klasici nego romantici. Najviše cijeni klasičnu poeziju i umjetnost – u romantizmu vidi nešto nezdravo, neorgansko.
Geteov duhovni razvoj se najbolje ogleda u lirici. Od pobožnih pjesama ispirisanih Klopštokom, preko anakreotskih pjesama inspirisanih Vilandom, do Herderovog uticaja kada izvor pjesničkog zanosa postaje priroda, u kojoj Gete vidi oličenje stvaralačke sklobode i elementarne snage („Dobrodošlica i rastanak“).
Gete je postao spinozista: bog je u prirodi, u prirodi postoje dva elementa – sila i materija, a sila je bog; zato treba voljeti svu prirodnu silu. Kasnije se ovo filozofsko shvatanje nijansira, i Gete kao pjesnički motiv uzima grčke bogove kao personifikaciju prirodnih sila, i buni se protiv njih („Prometej“). Ova poezija je ujedno patetična, puna borbe i zanosa.
U to vrijeme Getea zaokuplja ideja velikih ljudi: Cezara, Fausta, Prometeja, Muhameda – simbol genija koji vodi čovječanstvo. U ovoj fazi (Šturm und drang) javljaju se slobodni ritmovi, stihovi koji bi se skoro mogli pisati u prozi.
U Vajmaru prestaje buntovništvo i javlja se smireni Gete, pjesnik harmonije koji u prirodi vidi materinsku silu čovječanstva. Priroda više nije jezovita, puna neprijateljskih, demonskih sila, nego je protkana harmonijom i redom, a božanske sile su naklonjene čovjeku („Putnikova noćna pjesma“, „Pjevanje duhova nad vodama“).
Što više Geteova poezija postaje misaona, to se više kreće oko ideje humaniteta („Božansko“). Čežnja za jugom, za Italijom, ogleda se u djelu „Minjon“. Posle Italije njegova poezija postaje čulna koliko i misaona. Gete je još od pokreta Šturm und drang pisao balade, a usavršio se u takmičenju sa Šilerom. Dok Šiler redovno polazi od etičke ideje, Gete je slobodniji u koncepciji. Za Šilera (kantovac) balada je zamisao za dramu, dok se kod Getea (spinozista) prije osjeća djelovanje prirodnih sila, koje su jače od čovjeka i razum ne može da ih objasni i definiše.
Priredio: Dragan Leković
