Tribina „Riječ“ UKCG u okviru rubrike Književni jubileji, u manastiru Sveti Simeon Mirotočivi u Podgorici, sinoć je obilježila 685 godina od rođenja Jefimije, srpske despotice, pretkinje srednjovjekovnih evropskih i srpskih pjesnikinja.
Otvarajući veče, potpredsjednica Udruženja književnika Crne Gore i urednica Tribine ”Riječ” Milica Kralj istakla kako je prva srpska pjesnikinja i prva srednjovjekovna pjesnikinja na evropskom tlu bila Jelena Mrnjavčević (monahinja Jefimija). Prije nje u istoriji ženskog pjesništva to su bile: Sapfo, u antičkoj Grčkoj (VI v.p. n.e.), Sumangalamata (Indija,VI v.p.n.e.), Sulpicija (Rim, I vijek), Rabija al – Adevija, VIII vijek, Irak), dvije Vizantijke: Kasija (IX vijek) i Ana Komnina (XII vijek). Naporedo s vremenom u kome živi i stvara Jefimija, u istoriji evropske književnosti javljaju se Francuskinja, Kristina de Pizan (1362 – 1439) i Ruskinja, knjeginja Jevdokija, udovica kneza Dimitrija Donskog.
I kao što su, navodi Kralj, znalci srednjovjekovne književnosti već istakli – spise despota Stefana Lazarevića, monahinje Jefimije i knjeginje Jelene Lazarević nisu radili književnici, nego članovi visokog društva velike kulture.
Despotica i kaluđerica Jefimija, kazala je Kralj, kojoj potomstvo ne zna svetovnoga imena, čuvena je po njenim vezovima i vezenim zapisima – pohvalama. Takva jedna „pohvala“ predviđena je za štampanje u Srp.knj. glasniku. (Pod naslovom Pohvala Knezu Lazaru, Jefimijin rad je kod nas, u prevodu na savremeni srpski i s komentarom LJubomira Stojanovića, štampan 1904.godine, u petoj svesci dvanaeste knjige Srp.knj.glasnika. To, međutim, nije i prvo objavljivanje Pohvale. U izvornom jezičkom obliku štampao je Đura Daničić još 1861.godine, u dvanaestoj knjizi Glasnika Srpskog učenog društva. Daljne provjere pokazuju, uz ostalo, da je, o Jefimiji i njenoj molitvenoj pjesmi za pokrov knezu Lazaru, Stojan Novaković (vid. NJegovu Istoriju srpske književnosti prvo izdanje) znao 1867.više od Bogdana Popovića i Milana Rakića na početku druge decenije dvadesetog vijeka. Pavle Popović, Bogdanov brat, takođe(vid. njegov Pregled srpske književnosti, Beograd 1909.- čiji su, inače, djelovi što se na Jefimiju i njen rad odnose, štampani u Srpskom knj.glasniku 1907.godine):
”Jedan njezin pokrov (piše Rakić B.Popoviću) sa vezenim zapisom video sam u Hilandaru. Otuda je ona u mojoj pesmi pre(d)stavljena kako veze svilen pokrov za dar Manastiru. Izgleda da je bila neobično razborita i umna žena i Stevan Visoki poslao je jednom prilikom u Jedrene da pregovara sa Bajazitom o nekim važnim pitanjima. Da imam više vremena i sposobnosti, i kad bi u Srba bilo više smisla za poeziju i osećanja za religiju, ja bih od Jefimije stvorio neku vrstu Svete Genoveve koja bi bdila nad zaspalim srpstvom.”
Smatra se, navodi Kralj, da je Jefimija rođena oko 1349. godine pod imenom Jelena, kao kćer uglednog ćesara Vojihne u državi cara Dušana, koga ovaj u jednoj povelji naziva « vlastelin surodnik carstva mi, bratučed Vojihna. « Vojihna je postao gospodar Drame ubrzo nakon Dušanovog osvajanja Serske oblasti ( posle, novembra 1345).
”Boravak na dvoru cara Dušana protekao je u sjaju i raskoši, a tu je i stekla solidno obrazovanje i vaspitanje; pored srpskog morala je znati i grčki jezik. Udavši se za despota Jovana Uglješu Mrnjavčevića, velikog vojvodu koji je živio u Seru i već tada uživao ugled gospodara, postaje despotica i odlazi u novu sredinu. NJen suprug dobio je titulu despota od cara Uroša 1365. godine i došao na čelo Serske oblasti. U jednom zapisu stoji da je za sebe poručila Psaltir, knjigu bez koje, vjerovatno nije bila nijedna vlastelinska porodica.” Uz srećne, kazala je Kralj, Jelena je u Seru doživela i tragične trenutke. Najprije im je umro sin jedinac Uglješa, koji je poživio samo četiri godine. Ubrzo, u Maričkoj bici septembra 1371. Gine i njen muž Uglješa, a ubrzo joj umire i otac.
Ostavši sama, bez djeteta, muža, posjeda, imetka, iste te godine, ona napušta Ser i odlazi u Srbiju, u Kruševac na dvor kneza Lazara i carice Milice, koja je takođe poticala od Nemanjića. I ubrzo se, u svojoj dvadeset i drugoj godini zamonašila, navodi Kralj. Na dvoru u Kruševcu, u crnim monaškim haljinama, započinje drugačiji život: bavi se umjetničkim vezom, vaspitava i poučava Lazarevu i Miličinu djecu, posebno sina Stefana, budućeg vladara, koji će je smatrati „despoticom, gospođom i – majkom.“ A posle Kosovske bitke, zajedno sa Milicom – Jevgenijom, odlaze kod sultana Bajazita da opravdaju mladog Stefana koji je otpužen za nevjerstvo i planiranu izdaju sultana. Istovremeno su ove dvije monahinje od sultana izmolile i prenos moštiju Svete Petke iz Trnova u Srbiju i usrdno učestvovale u stvaranju kulta ove svjetiteljke.
O tom događaju koji se zbio 1389. Grigorije Camblak u svom djelu Slovo o prenosu moštiju svete Petke piše ovo:
«… Ovi zajedno imajući slobodu u cara, ne moliše ni grada, ni njegove okoline, ni imanja, niti nešto takvo drugo, što malu i privremenu sladost ima, a beskonačnu pogibao, već mu priđoše ljubavlju krepko držani i moleći nepropadljive mošti Prepodobne ove matere. A on, nasmejavši se, reče: « Zašto od drugih, mnoge i velike cene dostojnih, imanja ne molite, već samo kosti suhe i odasvud nepokretne? A one, o blažene li želje, o dobrih li duša bogoljubaznog određenja, rekoše: « Ako hoćeš, sve što bismo imali da zameniš za željene nam mošti, gotovi smo to ustupiti. « On pohvali njihovo usrđe, jer se naučiše vrlini, čemu su se čudili mučitelji, te im u ruke dade moljeno… I ne pogrešiše premudri, te ovo položiše u svetu crkvu koja je u njihovom domu, i besprekorno ih čuva od nadolazećih napadaja. «
Jefimija i carica Milica, navodi Kralj, jedno vrijeme su živjele u Levču, u manastiru Županjevac, u periodu kada je Milica podizala LJubostinju i nadgledala gradnju svoje zadužbine, a Jefimija je započela da veze zavjesu za carske hilandarske dveri.
Ko god, kazala je Kralj, da je pisao o Jefimiji izrekao joj je pohvalu. Konstantin Filozof kaže za Jefimiju: « ova u mnogim rečima i stvarima budući najmudrija»: Ivan Kukuljević je naziva « umnom veziljkom»; Ilarion Ruvarac veli da je Jefimija «nežna mati, pobožna, blagorodna, mudra i okretna žena, vešta vezilja, jednom rečju, umna kaluđerica Jefimija, koja je sebi u pohvali izvezenoj na pokrovu kneza Lazara, u natpisu onom na zavesi hilandarskoj, a još prije i dok se nije nazvala kaluđericom, u zapisu napisanom na poleđini stare ikonice u Hilandaru, lep, vrlo lep spomen ostavila; Stojan Novaković kaže da je « lepo vaspitana gospođa»; a K. Jiriček da je bila « mudra i iskusna žena»; Pavle Popović kaže da je: « Jefimijina Pohvala knezu Lazaru list divne poezije, koji je odista bio dostojan da bude izvezen suhim zlatom po čistoj damaskoj svili. «
Svoj književni rad, navodi Kralj, Jefimija je započela u Seru. Njeno prvo djelo Tuga za mladencem Uglješom, (sastavljeno imeđu 1368. i 1371.) tužbalica je za rano preminulim sinom, koji je sahranjen u Hilandaru – po svoj prilici u grobu uz južni zid priprate katolikona. Taj njen najstariji rad, ugraviran je na ikonici kojom je serski mitropolit Teodosije darivao na krštenju njenog malog sina. U niši groba malog Uglješe predstavljena je Bogorodica sa Hristom Pelagonitisa, ali su i sa jedne i sa druge strane dodati likovi hilandarskih ktitora, Svetog Simeona i Svetog Save, koji se molitvama obraćaju Bogorodici, zastupajući sahranjenog.
Jefimija kao žena nije mogla da pohodi djetinji grob. Svoj materinski bol iskazala je u dvjema sintaksičkim cjelinama Moljenje gospodu Isusu Hristu, tekstu koji je potom dala da se ureže u spoljnašnji okvir dvostruke ikonice (diptiha). Ikonice su malih dimenzija i načinjene od drveta; na jednoj je (u srednjem polju) izrezbarena Bogorodica na prestolu sa Hristom mladencem u naručju i okružena poprsjima proroka u medaljonima. Na drugoj, takođe u srednjem polju, izrezbarena je Sveta Trojica (Gostoljublje Avramovo), okružena medaljonima u kojoj su poprsja apostola. Ikonice je dijete dobilo na dar, po svoj prilici, od serskog mitropolita Teodosija. Jelena je dala da se drvo uokviri u srebrni i pozlaćeni ram, koji okolo ima široki okvir. Tu je ugrađeno drago kamenje, osmougaonog oblika, okruženo zrnima bisera; drago kamenje je odozgo zaravnjeno, da bi se diptih mogao zatvarati. Poleđine diptiha obložene su ravnim srebrnim pločama, koje su najpre polirane a potom pozlaćene. U ove ploče, kazala je Kralj, ugraviran je Jefimijin tekst.
Tekst je nevelikog obima (prostor je mali – poleđine minijaturnih ikona) i sastoji se iz dvije cjeline: ispred prvog i drugog dijela teksta je znak krsta (+), što je simbolična invokacija (znak stoji umjesto iskaza: U ime Oca i Sina i Svetoga Duha). Tekst započinje isticanjem kontrasta: « male ikone, no veliki dar. « Jelena odmah pojašnjava da vrijednost potiče od značaja predstavljenih likova (koje imaju presvjetli lik Vladičin i prečiste Bogomatere) i darodavca (posredno znamo da je to mitropolit Teodosije). Odmah se, navodi Kralj, govori o smrti djeteta, indirektno (putem perifraze): « neoskvrnjeno mlađahnog prestavite u večne obitelji. « Oblik mlađahni je hipokristika; u izrazu prepoznajemo bol i potrebu za prisnim komuniciranjem. Potom govori i o sahrani (a telo se predade grobu»); smrtnost (dakle i grob) povezuje se sa prvorodnim ( pradjedovskim) grijehom.
Druga cjelina započinje Jeleninim molitvenim obraćanjem Hristu i Bogorodici (Bogorodica je apostrofirana kao mati), ona traži udostojenje za dušu koja posle gubitka djeteta veoma pati. Podvlači dvostruku spoznaju smrti: na precima/na porodu (« što ugledah na roditeljima mi i na rođenome od mene mladencu»). Završni dio, dodala je Kralj, duboko ličan, otkriva neutoljivu majčinsku žalost za djetetom, pribjegava sinesteziji: « za kim žalost neprestano gori u srcu mome»; postiže veliku slikovnost i iznijansiranost iskaza); Jelena priznaje da je maternjom prirodom pobjeđivana, tj. da nema snage da se odupre bolu. Tekst je veličine 6sm 5x7cm.
Zapis na Hilandarskoj zavjesi, drugo Jefimijino djelo, nastaje 1398/1399. godine. Izvezeno je, navodi Kralj, na zavjesi za carske dveri manastira Hilandara. Zavjesa je izrađena od teškog crvenog atlasa, veličine 144 x 118 sm. Vezena je zlatnom i srebrnom žicom i svilenim koncem crvene i plave boje. Moljenje je izvezeno pozlaćenom žicom. Zavesa je bila namenjena crkvi da služi u toku liturgije. Predstavljen je Hristos kao arhijerej (obučen je u arhijerejsku odeždu XIV veka); on služi liturgiju i blagosilja (na stari način: sa dva prsta). Pored Hrista su sveti Vasilije Veliki i Sveti Jovan Zlatousti, koji služe zajedno sa njim. Anđeli su predstavljeni kao đakoni. Scena (Hrist i dvojica svetih otaca u treperavom zlatu) približava prizor Božanske liturgije) koji se obično slika u okruglini oltara.
Najljepšu i najuspjeliju pohvalu Svetom knezu Lazaru, kazala je Kralj, u srpskom pjesništvu napisala je Jefimija. Pohvala Svetom knezu Lazaru njeno je poslednje djelo, napisano sredinom 1402. u vrijeme neposredno nakon Angorske bitke, dok se još nije znalo za sudbinu Lazarevih sinova koji su u njoj učestvovali. Na ovakvo datiranje upućuje sam tekst. Pohvala je izvezena na pokrovu za ćivot kneza Lazara u Ravanici, koji je od crvenog atlasa veličine 99×69 sm. Vezena je srebrnom pozlaćenom žicom, sa ukrasima – ornamentom u borduri, trolisna lozica, čiji je srednji krak izdužen). U uglovima su stilizovane lavlje glave. Prema sredini pokrova slova su nešto sitnija i gušća, a ponegdje se spaja po nekoliko slova. Smatra se da je pohvala napisana u LJubostinji.
U uvodu ove pohvale, navodi Kralj, navezeno je vaspitanje ovog časnog kneza, u hrišćanskim i ljudskim vrlinama. U prvom dijelu se sažeto izgrađuje Lazarev lik kao lik novog mučenika. Jefimija ukazuje na njegove vladarske vrline: «svim dobrotama uzveselio si uručene ti hrišćane.» Posebnu pažnju posvećuje momentu njegovog dolaska na presto; posredstvom upečatljive i dinamične slike ističe se da je bogom izabran da bude vladar: « i krepka ti ruka Gospodnja među zemaljskom gospodom krepkog i slavnog pokaza te. « Ovo mjesto ima i dublji smisao: Božja osobina (krepak), oličena u njegovoj ruci i putem te ruke prenijela se na Lazara. Karakteristično je da Jefimija govoreći o Lazarevom upravljanju državom koristi glagol gospodstvovati, u značenju upravljati, vladati pod Božjim okriljem. U drugom dijelu data je simbolična slika kosovskih junaka i njihova borba: I tako dve želje postigao si / i Zmaja si ubio / i mučenja venac primio si od Boga/ i sjedinio se s vojnicima nebeskog cara.
Zatim, monahinja poziva Lazarevu vječnu Svjetlost da obasja potomke « ovladane Izmailćanima» kojima je njegova pomoć potrebnija nego ikada. Redom navodi imena svetih ratnika: « izvesti Đorđa, pokreni Dimitrija, / ubedi Teodore, uzmi Merkurija i Prokopija… « Na kraju pjesme monahinja – pjesnikinja, u skrušenosti i predanosti molitvi i vjeri, odbija pomisao na svaku taštinu pa i ovu pohvalu naznačuje kao znamenje « maloga joj razuma. « Na kraju završava: Dođi na pomoć našu, gde das i, / na moja mala prinošenja pogledaj / i u mnogo ubroj ovo (…) Jefimija usrdno / prinosi ovo tebi, sveti. «
Jefimija je umrla 1405. godine pod imenom Jevpraksija, pošto je primila veliku shimu u Seru. Sahranjena je u LJubostinji naspram carice Milice. Punoznačno ime monahinje Jefimije kroz vremenski poetski sistem objavilo se u značenju pretkinje – rodonačelnice srpskih poetkinja, zaključuje Kralj.
Nakon eseja Kralj o Jefimiji, prisutni pjesnici Udruženja književnika Crne Gore govorili su svoju poeziju.
Autor: Dragan Leković
