Bernardo Bertoluči (16. mart 1941. – 26. novembar 2018.), italijanski filmski reditelj i scenarista, najpoznatiji po erotskoj drami Posljednji tango u Parizu kao i nizu ostvarenja koje su ga učinile jednim od najcjenjenijih italijanskih i evropskih reditelja 70-ih, te Oskarom nagrađenog biografskog spektakla Posljednji kineski car.
Biografija
Rane godine i porodica
Bernardo Bertoluči rođen je u italijanskom gradu Parmi, u regiji Emilija-Romanja. Bio je drugi sin Atilija Bertolučija, koji je bio pjesnik, cijenjeni istoričar umjetnosti i filmski kritičar. Kako je odrastao u takvom okruženju, Bertoluči je počeo pisati u 15. godini, a ubrzo je dobio nekoliko prestižnih literarnih nagrada za svoju prvu knjigu. Očeva pozadina pomogla mu je u karijeri: stariji Bertoluči pomogao je italijanskom reditelju Pjeru Paolu Pazoliniju da objavi svoj prvi roman, a Pazolini je uzvratio angažujući mlađeg Bertolučija kao svog pomoćnika u Rimu na filmu Accattone (1961.). Ali, Bertolučijev potencijal primijetili su i drugi, kao Serđo Leone, koji ga je zamolio da napiše priču za njegov film Bilo jednom na Divljem zapadu. Leone je poslije odbio scenario rekavši kako je prekompleksan za američku publiku.
Bertoluči je imao dva brata: filmskog producenta Đovanija (rođen 1940.) i pozorišnog reditelja i dramaturga Đuzepea (rođenog 1947.).
Prva supruga mu je bila Adrijana Asti, zvijezda jednog od njegovih prvih filmova, Prima della rivoluzione. 1978. se oženio s Kler Piplo, britanskom scenaristkinjom koja je poslije režirala nekoliko filmova.
Prvi film
Bertoluči je prvo htio postati pjesnik, kao što mu je bio i otac. Zato je pohađao Fakultet moderne književnosti na Rimskom univerzitetu od 1958. do 1961. Tada i počinje njegova karijera, kad postaje pomoćnik Pazoliniju. Ubrzo nakon toga, Bertoluči je odustao od studija i ostao bez diplome. 1962., u 21. godini, režirao je svoj prvi film, La commare secca (1962.). Film govori o misterioznoj istrazi ubistva prostitutke. Bertoluči je koristio flešbekove kako bi sastavio mozaik i otkrio osobu koja je počinila ubistvo. Ubrzo slijedi i njegov mnogo cijenjeni film, Prije revolucije (Prima della rivoluzione, 1964.).
Veliki bum italijanske kinematografije, koji je pomogao Bertolučiju da se afirmiše, usporio je u sedamdesetim jer su reditelji bili prisiljeni koprodukovati svoje filmove sa nekoliko američkih, švedskih, francuskih i njemačkih kompanija zbog ekonomske recesije italijanske filmske industrije. Smatra se da je to bila tačka u kojoj je italijanska kinematografija počela zavisiti o međunarodnom tržištu.
Saradnja s koproducentima
Posljednji tango u Parizu (1972.), s Marlonom Brandom i Marijom Šnajder bio je ogledni primjer kako italijanski filmovi mogu više zaraditi angažovanjem stranih glumaca u naslovnim ulogama: u Tangu je nastupio samo jedan italijanski glumac, Masimo Điroti. Bertolučijev Dvadeseti vijek (1976.), s Bertom Lankasterom, Donaldom Saterlendom, Robertom De Nirom i Žerarom Depardjeom označio je tačku u kojoj je zavisnost italijanske filmske industrije počela doprinositi dezintegraciji nacionalnog identiteta, iako je sami film u cjelosti posvećen italijanskoj temi: hronici života dvojice muškaraca tokom političkih previranja u Italiji u prvoj polovini 20. vijeka.
Politika
Bertoluči je bio istaknuti marksista. Kao i Viskonti, koji je angažovao mnogo stranih umjetnika krajem šezdesetih, Bertoluči koristi svoje filmove kako bi izrazio političke poglede; oni su često autobiografski, kao što su i jako kontroverzni. Konformista (1970.) je kritikovao fašističku ideologiju, dodirnuo vezu između nacionalnosti i nacionalizma, kao i neke stvari iz kolektivne memorije, a sve to u vidu međunarodne Musolinijeve zavjere da se ubije profesor politike u Parizu. Dvadeseti vijek je takođe analizirao razliku između lijevog i desnog. Epski, Posljednji kineski car iz 1987. omogućio je Bertolučiju da izrazi svoja uvjerenja kroz likove i kroz sami čin snimanja filma. Dobio je dozvolu da snima u Zabranjenom gradu u Pekingu (što je bilo bez presedana), a centralni lik Pu Ji podvrgnut je decenijskoj komunističkoj re-edukaciji pod Maom koja ga odvodi od šarene palate do sivog odijela u kojem mora provesti ostatak života kao vrtlar.
Evaluacija
Bez obzira na tematsku ograničenost, za što ga optužuju neki kritičari, Bertoluči je iskoristio neke kontroverze oko svojih filmova kako bi ohrabrio ljude da preispitaju sebe i svoje društvo; često se navodi kako uspješno širi granice utvrđenih društvenih normi. Bertolučijevi obožavaoci će primijetiti sličnosti između likova u filmovima, posebno u ova dva: Zavodljiva ljepota, 1996., i Sanjari, 2003. Na primjer, dvije glavne junakinje u oba filma (Liv Tajler i Eva Grin) imaju svijetao ten, vitke su, tamnokose i plavooke. Obje junakinje su dosta pušile tokom mladosti, i obje se prikazuju kako gube nevinost u 19. godini. I Tajler i Grin se pojavljuju potpuno gole. U oba filma Bertoluči govori o “snazi ljubavi”, koristeći gotovo iste rečenice oba puta.
U Sanjarima, lik Izabele kaže kako se rodila 1959. iako je film radnjom smješten u kasne šezdesete. Ovu rečenicu ne treba shvatiti doslovno; to je referenca na film Žan-Luka Godara, Breathless (1959.), nakon čega junakinja ponavlja slavnu scenu iz Godarovog filma.
Duhovnost, sigurnost i sumnja u sebe
Bertoluči posjeduje vještinu stavljanja ljudske duše pod mikroskop. Psihoanaliza igra veliku u ulogu u njegovim filmovima. Marlon Brando je tvrdio kako mu je reditelj na setu Posljednjeg tanga u Parizu pričao o psihoanalizi, što mu je pomoglo u njegovoj ulogi, koju mnogi smatraju njegovom najboljom. Bertoluči je sam poznat po velikom broju psihijatara koji su ga pratili svugdje, čak interpretirali njegove snove, kao predmet disertacija i istraživanja kreativnog umjetnika. Njegov interes za razumijevanje ljudskog stanja doveo je do mnogih eksplicitnih scena u njegovim filmovima.
Posljednji tango u Parizu prikazuje Branda u liku Pola, koji se upušta u anonimnu aferu nakon smrti svoje žene pod nasilnim okolnostima. Film je izazvao kontroverze u Italiji zbog sodomističke scene, koju je odbor za cenzuru izbacio, a sve kopije su morale biti uništene. Italijanski sud ukinuo je Bertolučijeva građanska prava na pet godina i osudio ga na uslovnu četveromjesečnu kaznu zatvora. Mnogo godina kasnije, kad su se mnoge odrednice cenzure promijenile, a cenzorski odbor ukinut, film se ponovo pojavio (jer je Bertoluči sačuvao jedan primjerak) te je prikazan u neznatno cenzurisanoj verziji.
U ovom i drugim filmovima, Bertoluči istražuje snagu seksualnih odnosa u životima ljudi. Zavodljiva ljepota daje vizualni prikaz djevojke koja postaje ženom tokom ljeta u inostranstvu. Njegov posljednji rad, Sanjari bio je kritikovan ne samo zbog proširene scene seksa, nego i prikaza muške masturbacije. U njemu, seksualni odnosi troje glavnih junaka služe kao izraz njihovih misli. Na primjer, kad je Teo prikazan kako masturbira, to je u kontekstu da ona koju voli najviše, njegova sestra, odlazi od njega dok on gleda razvoj veze između došljaka i njegove sestre koja isključuje njega. Film sugeriše neprirodnu vezu između brata i sestre, vezu na rubu incesta. Haos u vezama uređene porodice je odraz haosa na ulicama dok Francuska proživljava turbulentni maj 1968. kad su se dogodili studentski nemiri.
Oskar
Bertoluči je 1987. snimio epski film Posljednji kineski car, biografsku priču o Ajsinu-Gjoro Pjuiju, posljednjem caru Kine. Bertoluči je osvojio Oskara za najbolju režiju. U filmu su nastupili Džon Lon, Džoan Čen, Piter O’ Tul, Ruočeng Jing, Viktor Vong, Denis Dan, Rjuiči Sakamoto, Megi Han, Rik Jang, Vivijan Vu i Čen Kaige. Scenario su napisali Mark Pipol i Bertoluči. Posljednji kineski car koristi Pu Jiov život kao odraz kineskog prelaza iz feudalizma, kroz revoluciju pa do sadašnjeg stanja.
Film je osvojio osam Oskara – za koliko ih je bio i nominovan – najbolji film, najbolja scenografija, fotografija, dizajn kostima, najbolji reditelj, montaža, muzika i adaptirani scenario.
Posljednji kineski car bio je prvi dugometražni film za koji je vlada Narodne Republike Kine izdala dozvolu da se može snimati u Zabranjenom gradu. Bertolučijev film je bio jedan od dva predložena filma. Drugi je bio “La Condition Humaine” Andrea Malroa. Kineska vlada preferirala je Posljednjeg kineskog cara te nije bilo nikakvih zahtjeva prema filmu. Postao je prvi zapadni film snimljen u Kini i prvi koji je snimljen uz pomoć kineske vlade još od 1949.
Filmografija
La commare secca (1962.)
Prije revolucije (1962.)
La via del petrolio (1965.)
Il Canale (1966.)
Partner (1968.)
Amore e rabbia (1969.)
La strategia del ragno 1970.)
Konformista, (1970.)
Posljednji tango u Parizu (1973.)
Dvadeseti vijek (1976.)
Mjesec (1979.)
La tragedia di un uomo ridicolo (1981.)
Posljednji kineski car (1987.)
Čaj u Sahari, (1990.)
Mali Buda (1993.)
Zavodljiva ljepota (1996.)
Opkoljeni (1998.)
Ten Minutes Older: The Cello (2002.)
Sanjari (2003.)
Za Press priredio: Dragan Leković
