Bitka na Bojnu se odigrala 1. jula 1690. (po starom kalendaru) u Irskoj između engleskog kralja Vilijama III Oranskog i svrgnutog engleskog kralja Džejmsa II. Bitka je dio Vilijamovog rata u Irskoj i Rata Velike alijanse. U bici je pobijedio Vilijam III Oranski i ta bitka je bila prekretnica u ratu za Irsku. Vilijamova vojska je lako pobijedila Džejmsovu vojsku u kojoj su uglavnom bili regruti. Simbolički značaj bitke je bitku učinio najpoznatijom u britanskoj i irskoj istoriji i ključnim dijelom folklora irskih protestanata. Bitku svake godine slave oranžisti izazivajući nerede u Sjevernoj Irskoj. Zbog primjene novog kalendara bitka se slavi 12. jula.
Bitka dvije vjere?
Bitka na Bojnu je bila odlučujuća bitka u ratu u kome je Džejms II namjeravao da vrati tron Engleske i Škotske. Englesku krunu mu je oduzeo parlament nakon Slavne revolucije, a na engleski tron je sjeo Vilijam III Oranski. Bitka se u današnje vrijeme pamti kao bitka irskih katolika i protestanata. Novije analize odbacuju te tvrdnje, jer su obije vojske bile vjerski mješovite. Elitni dio vojske Vilijama III Oranskog – Holandska plava garda – nosila je papinu zastavu na dan bitke, a mnogi među njima su bili holandski katolici. Bili su dio Augzburškog saveza, koji je bio savez sa obije vjere, a čiji cilj je bio da se zaustave francuska osvajanja u Evropi. Rat u Irskoj bio je početak duge bitke, koju su vodili jakobiti da bi vratili Stjuarte na engleski tron. Većina jakobita u Irskoj su bili katolici i nadali su se da će dobiti nezavisnost Irske. S druge strane engleski i škotski jakobiti su bili protestanti i bili su motivisani lojalnošću principima monarhije. Smatrali su da je Džejms neopravdano i nezakonito svrgnut u državnom udaru. Bilo je britanskih jakobita, protestanata, koji su se borili u toj bici na Džejmsovoj strani. Pored ostalog, u sastavu francuske vojske, koja se borila na strani ajkobita, bilo je i jedinica sastavljenih od njemačkih protestanata. U evropskom kontekstu bitka nije bila vjerski motivisana, nego je bila dio komplikovanih političkih, dinastičkih i strateških sukoba.
U kontekstu Irske rat je bio vjerski i etnički sukob. Za jakobite rat se vodio za nezavisnost Irske, vjersku toleranciju katolika i za posjedovanje zemlje. Gornji slojevi katolika izgubili su gotovo sve zemlje nakon Kromvelovog osvajanja Irske. Osim toga, uzgubili su pravo da budu državni službenici i da budu birani u irski parlament. Oni su u katoličkom kralju Džejmsu II vidjeli način da riješe svoje probleme i osiguraju autonomiju Irske od engleskog parlamenta. Da bi to postigli, nakon Slavne revolucije podigli su ustanak pod vodstvom Ričarda Talbota sa ciljem da vrate Džejmsa II na presto. Do 1690. kontrolisali su većinu Irske sem Alstera. Većina Džejmsove vojske u bici na Bojnu bili su katolici.
Za irske vilijamite rat u Irskoj je bio rat za održanje protestantske i britanske vlasti u Irskoj. Bojali su se za svoja imanja i živote, ako bi Džejms i njegove katoličke pristaše zavladale Irskom. Posebno su se bojali ponavljanja Irske pobune 1641., kada je bilo široko rasprostranjenog pokolja protestanata. Zbog svega toga irski protestanti su se borili za Vilijama III Oranskog.
Sukobljene strane
Komandanti
Sukobljene vojske su predvodili Džejms II i Vilijam III od Engleske. Džejms je imao podršku francuskog kralja Luja XIV, koji je poslao 6.000 francuskih vojnika kao pomoć irskim jakobitima. Vilijam je bio ne samo kralj Engleske, nego i vladar Holandije, pa je mogao dobiti podršku holandske vojske i drugih saveznika u Evropi. Džejms II je bio povremeni vojskovođa, koji se već istakao ranije u bitkama. Posebno se istakao po hrabrosti u bici na dinama 1658. Međutim, istoričari napominju da je pod pritiskom bio sklon panici i ishitrenim odlukama. Vilijam je isto bio povremeni vojskovođa, koji još nije dobio bitku. Njegove bitke bi obično završavale krvavom pat pozicijom. Jedino je bio sposoban za taktičke manevre i diplomatiju. Dobrom diplomatijom stvorio je Augzburški savez, da bi se zaustavila francuska agresija u Evropi.
Vojske
Vilijamova vojska je imala 36.000 vojnika iz raznih zemalja. Oko 20.000 vojnika su bili irski protestanti, koji su ratovali od 1689, a kojima je komandovao hugenot, vojvoda od Šomberga. Vilijam je u Irsku stigao sa 16.000 vojnika u junu 1690. Vilijamova vojska je bila bolje obučena i snabdijevena od Džejmsove. Najbolja Vilijamova pješadija je bila iz Danske i Holandije. Bili su to profesionalni vojnici naoružani modernim mušketama sa kremenim okidačem. Postojao je i veliki kontingent francuskih hugenota, koji su se borili na Vilijamovoj strani. Vilijam nije mnogo vjerovao engleskoj vojsci. Smatrao ih je nepouzdanim, jer Džejms je za njih bio do pred godinu dana pravi kralj. Jakobiti su imali 23.500 vojnika. Bilo je tu i nekoliko pukova francuske vojske, ali većina vojske su bili irski katolici. Posebno se tokom bitke pokazala jakobitska irska konjica. Irsku pješadiju su uglavnom činili irski seljaci, koji nisu bili obučeni vojnici. Slabo su bili i snabdjeveni. Manji dio njih je imao muškete.
Bitka
Vilijam se iskrcao u Karikfergusu 14. juna 1690. i krenuo je prema Dablinu. Džejms nije zaustavio njegovo napredovanje, nego je odlučio da liniju odbrane postavi na rijeci Bojnu, oko 50 kilometara od Dablina. Vilijamova vojska je došla do Bojna 29. juna. Dan pred bitku Vilijam je bio ranjen od jakobitske artiljerije dok je obilazio prelaze na rijeci.
Bitka se odvijala 1. jula po starom kalendaru. Vodila se za prelaz preko Bojna kod Oldbridža, blizu Drogede. Vilijam je poslao četvrtinu svoje vojske da pređu kod mjesta Rafgranž, blizu Slejna, oko 10 km od Oldbridža. Sin vojvode od Šomberga je predvodio taj dio vojske. Irski draguni (konjanici) nisu uspjeli da odbrane prelaz. Džejms se uspaničio kad je uočio da bi mogao biti opkoljen sa strane, pa je poslao pola svoje vojske sa većinom topova u tom smjeru. Međutim kod Rafgranža je bila klisura, pa nije ni moglo doći do bitke. Vilijamiti su na to krenuli na veliki okolni marš i pri kraju dana su gotovo odsjekli Džejmsovu odstupnicu.
Na glavnom prelazu kod Oldbridža Vilijamova elitna pješadija (holandska plava garda) se probila preko rijeke. Koristili su nadmoć u vatrenom oružju i polako su potisnuli jakobite. Međutim, jakobitska konjica je izvela kontranapad i zaustavila ih. Vilijam je osigurao prelaz preko rijeke kod Oldbridža i tu su odolijevali napadima konjice. Dio vojske je konjica uspjela da potisne u rijeku. Vojvoda od Šomberga je bio ubijen u toj fazi bitke. Vilijamova vojska nije mogla da napreduje sve dok nisu prebacili i konjicu na taj dio rijeke i tu se oduprli jakobitskoj konjici. Jakobitska konjica se povukla i pregrupisala. Pružila je žestok otpor. Jakobiti su se posle toga povukli u dobrom poretku.
