Amerikanka Marta Gelhorn je od oktobra 1944. kao ratna reporterka pratila napredovanje američkih trupa u okupiranoj Evropi i zabilježila kako je izgledalo oslobađanje Dahaua.
Dugina divizija (Rainbow Division) Sedme američke armije ciljano se kretala od Vircburga prema jugu. U jutarnjim satima 29. aprila 1945. Amerikanci su stigli pred zatvoreni ulaz u jedan koncentracioni logor kod Minhena. Njemački Vermaht već odavno je bio u povlačenju, a SS-jedinice koje su čuvale logor većim dijelom su bile u bjekstvu.
Amerikanci su bez ispaljenog metka zaposjeli potpuno prljav, zapušteni logor. Ono što su vidjeli, šokiralo ih je: stotine leševa u barakama i otvorenim vagonima teretnih vozova, izgladnjeli zarobljenici, traumatizovani ljudi, tifusari. Samo rijetki su samostalno mogli da stoje na sopstvenim nogama.
Miris smrti
“Iza žice i električne ograde skeleti su sjedjeli na suncu i međusobno jedni drugima trijebili vaške. Svi su nekako jednako izgledali, kao da je neko izbrisao izraze na njihovim licima i njihovu starost”, napisala je Amerikanka Marta Gelhorn, koja je od oktobra 1944. kao ratna reporterka pratila napredovanje američkih trupa u okupiranoj Evropi.
Početkom maja 1945. ona je kročila u već oslobođeni koncentracioni logor Dahau. Nakon prvog obilaska, bila je potresena onim što je tamo zatekla. “Prešli smo preko velikog, punog, prašnjavog logora, između baraka za zarobljenike, i ušli u vojnu bolnicu. U hodniku su sjedjeli drugi skeleti. Oko njih se širio miris bolesti i smrti. Gledali su nas, ali bez ikakvih pokreta. Na njihovim licima nije bilo nikakvog izraza, nikakve mimike. Njihova lica sastojala su se samo od žućkaste, čekinjave kože koja je bila nategnuta preko kostiju.
Reportaža iz predvorja pakla
Marta Gelhorn je bila supruga poznatog pisca Ernesta Hemingveja. Vjenčali su se 1941. Od početka Španskog građanskog rata 1937/1938. izvještavala je za velike američke listove sa svih ratnih poprišta svijeta. Marta Gelhorn je bila strastvena ratna reporterka. Kao zvanični vojni reporter iz prvih redova je pratila napredovanje američkih jedinica u Evropi. Tako je 26. aprila 1945. s američkim vojnicima stigla i u bavarski region Algoj, a početkom maja u oslobođeni logor Dahau.
“Većinu je ubila glad. Tu su ljude rutinski ostavljali da umiru od gladi.” Tako je američka reporterka sažela svoja potresna zapažanja i prve razgovore s preživjelim logorašima koji su svjedočili o prisilnom radu i svakodnevnom životu u logoru. “Radilo se neverovatno dugo, uz gotovo nikakvo snabdijevanje hranom. Živjelo se u prepunim barakama koje nisu ni provjetravane. Svakog jutro budili bi se sve slabiji i slabiji, iščekujući smrt.”
Život pored krematorijuma
Od 1933. kroz logor Dahau prošlo je više od 200.000 ljudi. To je podatak koji je Marta Gelhorn pronašla u logorskim dokumentima. “Ne zna se koliko je ljudi u ovom logoru stradalo tokom 12 godina njegovog postojanja, ali se zna da se u poslednje tri godine radilo o najmanje 45.000 ljudi”, piše ona u jednoj od njenih reportaža, prenosi DW.
Ono što je u aprilu i maju 1945. uspjela da istraži u Dahauu i u poraženom “Trećem Rajhu”, bile su potresne činjenice i brojke o broju žrtava i nehumanim uslovima u nacističkim koncentracionim logorima. Podaci koji su potresli i iskusnu ratnu reporterku. Ona tako na kraju ne može da prikrije dozu suptilnog cinizma: “Ispred krematorijuma se nalazio red dobro sagrađenih, prostranih kuća, koje je od krematorijuma dijelio samo mali vrt”, napisala je u maju 1945.
“U toj kući su živjeli oficiri SS-a, njihove žene i djeca – srećni i zadovoljni. Dok su dimnjaci krematorijuma u nebo ispuštali beskonačne oblake dima punog ljudskog pepela… Tokom februara i marta u gasnoj komori je ubijeno 2.000 ljudi – zato što oni, iako su bili suviše slabi da bi mogli da rade, nisu bili toliko uviđavni pa da umru sami. Za njih je to onda obavio SS.”
Centar za obuku SS-ovaca
Dahau je bio prvi koncentracioni logor koji su nacisti podigli na njemačkom tlu. Po naredbi šefa političke policije u Bavarskoj Hajnriha Himlera, u februaru 1933. kod bavarskog gradića Dahaua sagrađen je logor za 5.000 muških zarobljenika. Od samog procesa gradnje, pa do organizacije uprave logorom, Dahau je postao uzor za sve druge konc-logore, uključujući i zloglasni “logor za uništavanje ljudi” Aušvic-Birkenau.
Prvi komandant u Dahauu bio je Teodor Ajke, uvjereni nacista i oficir SS-a. On je logor “usavršio” do te mjere da je postao “model i uzor” za druge logore. Drvene barake u kojima su živjeli zarobljenici podignute su uzduž dugačkih logorskih ulica, a između njih je bilo dovoljno mjesta za čuvare.
Ajke je bio beskrupulozan i podmukao čovjek. Nakon što je pao u nemilost, on je lično ubio komandanta SA (Šturmabtajlung, paravojna policija vladajuće stranke NSDAP, prim. ur.) Ernsta Rema.
Prvi “stanovnici” Dahaua bili su politički zatvorenici: protivnici nacističkog režima, sindikalci, socijaldemokrate, komunisti, a dijelom i konzervativni političari. Kasnije su počeli da stižu kriminalci, Jehovini svjedoci, Sinti i Romi, politički angažovani hrišćani – a onda i Jevreji.
Vojnim drilom i nemilosrdnom strogoćom, Ajke je “istrenirao” njemu podređene SS-ovce za mučenja logoraša, brutalno nasilje i za “mašineriju smrti” nacističkog režima. Ovako je govorio: “Potrebni su mi samo tvrdi, okrutni i na sve spremni SS-ovci. Za slabiće kod nas nema mjesta!”
Oslobađanje logora
Kada su logoraši u rano jutro 28. aprila 1945. iz svojih baraka krenuli ka mjestu na kojem se održavalo jutarnje postrojavanje, bili su iznenađeni kada su vidjeli da su SS-ovci na jednom od tornjeva za nadzor okačili bijelu zastavu. Većina SS-ovaca u tom trenutku već je bila u bjekstvu.
Preostali čuvari sa mitraljezima pokušali su da i dalje kontrolišu logoraše. Velikom brzinom po logoru su počele da se šire glasine. Dan kasnije, američki oslobodioci stigli su u Dahau. Bio je to pretposlednji nacistički koncentracioni logor koji su oslobodile pobjedničke savezničke jedinice na kraju Drugog svjetskog rata.
Tridesetog aprila 1945. Amerikanci su ušli u Minhen – “glavni grad pokreta” kako su ga nacisti zvali. Tu se nalazilo sjedište “firera” Adolfa Hitlera, kao i centrala njegove stranke NSDAP. Nešto kasnije procurila je vijest da je Hitler u berlinskom bunkeru izvršio samoubistvo, zajedno sa svojom suprugom Evom Braun. Početkom maja Amerikanci su oslobodili i logor Mildorf kod Minhena, a 8.maja potpisana je bezuslovna kapitulacija, čime je i zvanično okončan Drugi svjetski rat.
Izvor: DW/National Geographic.rs
