Herman Melvil (New York, 1. avgusta 1819. – New York, 28. septembra 1891.), američki romanopisac, pripovjedač i pjesnik.
Zbog rane očeve smrti napušta redovno školovanje i nakon nekoliko neuspjelih zaposlenja zapošljava se 1839. kao brodski mali na trgovačkom brodu. Melvilova rana literatura, koju je apsorvirao kao autodidakt, uključuje Šekspira, Bibliju autorizovane verzije (Biblija kralja Jakova), te misaone autore iz 17 vijeka kao što su sir Tomas Braun i Robert Barton. Godine 1841. postao je član posade kitolovca, ali ga je napustio prije ugovornog roka te je zajedno s još jednim članom posade doživio niz avanturističkih zgoda na jednom od Marquiških ostrva. To mu je poslužilo kao predložak za književni prvijenac s putopisno-antropološkom tematikom, “Taipi”, 1846., u kojem daje spoj prikaza egzotičnih običaja polinežanske zajednice i poluautobiografskih pustolovina. “Omoo” (1847.), je tematski nastavak Taipija, s naglaskom na uništavanju domorodačke polinežanske zajednice zapadnjačkim tehnološkim i ideološkim osvajanjem. Ostala djela uključuju “Mardi” (1849.), pustolovnu romansu i “Bijela jakna” (1850.), realistički prikaz života na američkoj fregati. No, sva ta djela su danas rijetko čitana i ne pobuđuju interes osim kod specijalista posvećenih Melvilu ili američkoj književnosti.
Pravi Melvil, autor djela mitske snage, izranja u “romansi”, ili vizionarnom spoju romana i anatomije (ekscentričnog proznog žanra njegovanog u engleskoj književnosti 17. vijeka, posebno kod Melvilovih omiljenih pisaca Roberta Bartona, sir Tomasa Brauna i Isaka Voltona), “Mobi-Dik ili Bijeli kit” (1851.). To djelo, posvećeno Natanijelu Hotornu, obuhvata više nivoa: realističko-pripovijednu i tehničko-opisnu, simboličku i mitsku. Pojednostavljeno, moglo bi se reći da je radnja romana lov na bijelog kita Mobi Dick, a glavni ljudski protagonist kapetan Ahab, te da je scena zbivanja postavljena tako da lov, sukob i propast uključuju cijeli univerzum- ispričano kroz usta jedinog preživjelog člana posade, Išmaela.
Kasnija je kritika ustanovila da je, uz svu različitost u duhovnom miljeu, Melvil jedini romanopisac iz 19. vijeka (uz Dostojevskog), kojem je spiritualna dimenzija djela dominantna i kojeg je središnji opus iskazivanje pjesničke metafizike s centralnim temama opstojnosti Zla i smislenosti univerzuma posmatranog u kategorijama teodiceje. No, dok je ruski autor tvorac uzbudljivih likova koji iskazuju veličajnost života, i to u vizuri hrišćanskoga mita, Melvil ostvaruje snažne dramsko-pjesničke slike izuzetno bogatog arhaizovanog jezika, no, bez psihološke obrade (za šta i nije bio zainteresovan) ili nijansi u razvijanju međuljudskih odnosa. Tema “Mobi Dika” je sukob Dobra i Zla, ili dvaju nepomirljivih Zala (Ahab i Mobi Dik), no intenzitet te “romanse” i njen uticaj potiču najviše iz poetskog zamaha i filozofema visoke retorike integrisane u djelo koje je više nalik drevnim spjevovima nego romanu bilo kojeg razdoblja. Takođe, piščev svjetonazor u tom je djelu, kao i kasnijima, rastrgan između kalvinističkog protestantizma, manihejsko-gnostičkih i ateističkih vidozora. Roman “Mobi-Dik” smatra se najboljim u kanonu američke književnosti XIX. vijeka.
Zbog neodgovarajuće recepcije čitateljstva koje je očekivalo avanturistički roman, a u “Mobi-Diku” dobilo neobičnu mitsku dramu pomiješanih žanrova piščeva je karijera krenula silaznom putanjom. Sljedeći roman “Pjer ili dvoznačnosti” (1852.) neuspio je pokušaj problematizovanja provokativne teme incesta. Melvil je u idućem razdoblju objavio još nekoliko pripovjednih proza, među kojima se ističu istorijski roman “Izrael Poter” (1855.) s temom iz američke revolucije; priče “The Piazza Tales” (1856.), nazvane po trijemu piščeve farme, s ponajboljim pričama “Pisar Bartlbi”, protoegzistencijalističkom pričom o otuđenju i putu u ludilo njujorškog činovnika, koja očito puno duguje Dikensu, no savremenog čitaoca asocira više na Gogolja i Dostojevskog; te “Benito Cereno”, prozom koja problematizuje rasne odnose. Godine 1857. objavljuje alegorijski roman “Sljepar”, o prevarama i ljudskoj naivnosti. Melvilov neuspjeh kod čitateljstva pojačava i autorovu ličnu krizu (sukob vjerovanja i nevjere, što je rezultiralo nekim oblikom živčanog sloma), te pisac traži duhovnu okrepljenje u putu u Svetu zemlju i Evropu, što rezultuje filozofskom poemom “Klarel”, objavljenoj u privatnoj režiji 1876. Nedovršena je ostala duža priča (ili kraći roman) “Bili Bad” (objavljena tek 1924.) – posljednja manifestacija Melvilovog mitotvoračkog genija, u kojoj je evocirana pobuna na britanskom brodu u doba Napoleonskih ratova; sotonski lik Klagarta, bogootački kapetana Verea, i hristoliki Bilija Bada, osim što iniciraju mnoštvo alegorijskih interpretacija, testamentarna su ostvarenja američkog pisca za koga do kraja nije jasno je li našao utjehu u prihvatanju hrišćanstva ili se pomirio sa sudbinom bez ikakve religijske vjere. Nakon I. svjetskog rata naglo se javilo zanimanje za “Mobi Dika “, ubrzo i za ostala djela, pa Melvil od zaboravljenog pisca postao središnji američki prozaista 19. vijeka.
Priredio: Dragan Leković
