Lars fon Trir (rođen kao Lars Trir, 30. april 1956. u Kopenhagenu, Danska), danski filmski režiser koji je jedan od osnivača kolektiva Dogme 95. Njegov rad je poznat po žanrovskim i tehničkim inovacijama; konfrontacijskom ispitivanju egzistencijalnih, društvenih, i političkih pitanja; i njegovom pristupu temama kao što su milost, žrtvovanje i mentalno zdravlje.
Među više od 100 nagrada i 200 nominacija na filmskim festivalima širom svijeta, fon Trir je dobio: Zlatnu palmu (za Ples u tami), Veliku nagradu žirija (za Preko talasa), Nagradu žirija (za Evropu) i Veliku tehničku nagradu (za Element kriminala i Evropu) na Kanskom filmskom festivalu.
Fon Trir je osnivač i akcionar međunarodne kompanije za filmsku produkciju Zentropa filmovi, koja je prodala više od 350 miliona karata i prikupila sedam nominacija za Oskara tokom poslednjih 30 godina.
Biografija
Mladost
Fon Trir je rođen u Kongens Lingbiju, Danska, sjeverno od Kopenhagena, iz veze Inger Host i Frica Mihaela Hartmana (šef danskog Ministarstva za socijalna pitanja i borac otpora iz Drugog svjetskog rata). Prezime je dobio od Ingerinog muža, Ulfa Trira, za koga je do 1989. godine vjerovao da mu je biološki otac.
Studirao je teoriju filma na Univerzitetu u Kopenhagenu i filmsku režiju na Nacionalnoj filmskoj školi Danske. Sa 25 godina osvojio je dvije nagrade za najbolji školski film na Međunarodnom festivalu filmskih škola u Minhenu za Nokturno i Poslednji detalj. Iste godine je svom imenu dodao njemačku plemićku titulu „fon“, kao satirični omaž podjednako samoizmišljenim titulama reditelja Eriha fon Štrohajma i Jozefa fon Šternberga, i svoj diplomski film Slike oslobođenja objavio kao pozorišnu igru.
Karijera
1984–1994: Počeci karijere i trilogija Evropa
1984. Element zločina, fon Trirov proboj film, dobio je dvanaest nagrada na sedam međunarodnih festivala uključujući Veliku tehničku nagradu u Kanu i nominaciju za Zlatnu palmu. Spor, nelinearan tempo filma, inovativan i višeslojni dizajn zapleta i mračni vizuelni efekti poput snova kombinuju se da bi stvorili alegoriju za traumatične evropske istorijske događaje.
Njegov sledeći film, Epidemik (1987), takođe je prikazan u Kanu. Film sadrži dvije linije priče koje se na kraju sudaraju: hroniku dva filmska stvaraoca (koje igraju fon Trir i scenarista Nils Vors) u jeku razvoja novog projekta, i mračnu naučnofantastičnu priču o futurističkoj kugi – samom filmu von Trir i Vorsel su prikazani kako pravi.
Režirao je za televiziju Medeju (1988), koja mu je donijela nagradu Žan d’Arsi u Francuskoj.
Fon Trir je govorio da njegovi filmovi spadaju u tematske i stilske trilogije. Ovaj obrazac je počeo sa Elementom zločina (1984), prvim u trilogiji Evropa, koji je osvijetlio traumatične periode u Evropi i u prošlosti i u budućnosti. Uključuje Element zločina (1984), Epidemik (1987) i Evropu (1991). Trir, dakle, završava trilogiju Evropa 1991. sa Evropom (izdata kao Zentropa u SAD), koja je osvojila nagradu žirija na Filmskom festivalu u Kanu 1991. i pokupila nagrade na drugim velikim festivalima.
1990. režirao je i muzički spot za pjesmu “Bakerman” grupe Laid Back. Ovaj video je 2006. godine ponovo koristio engleski di-džej i umetnik Šon Bejker u svom rimejku pjesme.
Tražeći finansijsku nezavisnost i kreativnu kontrolu nad svojim projektima, 1992. fon Trir i producent Peter Albek Jensen osnovali su filmsku produkcijsku kuću Zentropa. Nazvan po izmišljenoj železničkoj kompaniji u Evropi, njihovom najnovijem filmu u to vrijeme, Zentropa je sem Trirovih proizvodila mnoge druge filmove, kao i nekoliko televizijskih serija. Da bi zaradio novac za svoju novoosnovanu kompaniju, fon Trir je snimio Kraljevstvo i Kraljevstvo II, par mini serija snimljenih u danskoj nacionalnoj bolnici, pod nazivom „Riget“, kolokvijalni naziv za bolnicu poznatu kao Righospitalet (doslovno: Kraljevska bolnica) na danskom. Predviđena treća sezona serije je poremećena smrću dva glavna lika, 1998. godine Ernst-Hugo Jaregarda, koji je igrao dr Helmera, i 2000. godine Kirsten Rolfes, koja je glumila gospođu Drus.
1995–2000: manifest Dogme 95 i trilogija Zlatno srce
1995. fon Trir i Tomas Vinterberg predstavili su svoj manifest za novi kinematografski pokret, koji su nazvali Dogma 95. Koncept Dogme 95, koji je doveo do međunarodnog interesovanja za danski film, inspirisao je filmske stvaraoce širom svijeta. 2008. godine, zajedno sa svojim kolegama režiserima Kristijanom Levringom i Sorenom Krag-Jakobsenom, fon Trir i Tomas Vinterberg dobili su evropsku filmsku nagradu za evropsko dostignuće u svjetskoj kinematografiji.
1996. fon Trir je izveo neobičan pozorišni eksperiment sa 53 glumca u Kopenhagenu, koji je nazvao Psihomobil 1: Svjetski sat. Dokumentarac koji prikazuje hroniku projekta režirao je Jesper Jargil, a objavljen je 2000. pod naslovom Izloženo (De Udstillede).
Fon Trir je postigao svoj najveći međunarodni uspjeh sa trilogijom Zlatno srce. Svaki film u trilogiji govori o naivnim heroinama koje čuvaju svoja „zlatna srca” uprkos tragedijama koje doživljavaju.
Ova trilogija se sastoji od: Preko talasa (1996), Idioti (1998) i Ples u tami (2000). Dok se sva tri filma ponekad povezuju sa Dogmom, samo su Idioti sertifikovani film Dogme 95.
2003–2008: Zemlja prilika i drugi radovi
Pet prepreka (2003), koji su snimili fon Trir i Jorgen Let je dokumentarac koji uključuje dugačke djelove eksperimentalnih filmova. Pretpostavka je da fon Trir izaziva reditelja Jorgena Leta, njegovog prijatelja i mentora, da pet puta prepravi svoj stari eksperimentalni film Savršeni čovjek (1967), svaki put sa drugom „preprekom“ (ili preprekom) koju je odredio fon Trir.
Predložena trilogija, fon Trirova Zemlja mogućnosti, sastoji se od Dogvila (2003), Manderleja (2005) i Vašingtona, koji nije snimljen. Dogvil i Manderlej su snimljeni sa istim karakterističnim, izuzetno stilizovanim pristupom, postavljajući glumce na golu zvučnu scenu bez dekoracije i zidove zgrada obeleženih linijama kredom na podu, stil inspirisan televizijskim pozorištem iz 1970-ih. Dogvil (2003) predvodi Nikol Kidman i Manderlej (2005) Brajs Dalas Hauard u istoj glavnoj ulozi kao Grejs Margaret Maligan.
Oba filma imaju glumačke ekipe velikih međunarodnih glumaca, uključujući Harijet Anderson, Loren Bekol, Džejmsa Kana, Denija Glovera i Vilema Defoa, i dovode u pitanje različita pitanja koja se odnose na američko društvo, kao što su netolerancija (u Dogvilu) i ropstvo (u Manderleju).
2006, fon Trir je objavio komediju na danskom jeziku, Šef svega. Snimljen je korišćenjem eksperimentalnog procesa koji je nazvao Automavision, a koji podrazumijeva da režiser odabere najbolju moguću fiksnu poziciju kamere, a zatim dozvoli računaru da nasumično odabere kada će se naginjati, pomjerati ili zumirati.
Nakon Šef svega, fon Trir je 2007. godine napisao autobiografski film, Rane godine: Erik Niče prvi dio, koji je kasnije režirao Jakob Tusen. Film govori o fon Trirovim godinama kao studenta Nacionalne filmske škole Danske. U njemu glumi Jonatan Spang kao fon Trirov alter ego, nazvan “Erik Niče”. Svi glavni likovi u filmu bazirani su na stvarnim ljudima iz danske filmske industrije, sa prikrivenim portretima: Jensa Albinusa kao reditelja, Nilsa Malmrosa, Dejana Čukića kao scenariste, Mogensa Rukova i Sorena Pilmarka.
2009–2014: Trilogija Depresija
Trilogiju Depresija čine Antihrist, Melanholija i Nimfomanka. U sva tri filma glumi Šarlot Genzbur a filmovi se bave likovima koji pate od depresije ili tuge na različite načine. Za ovu trilogiju se kaže da predstavlja depresiju koju sam Trir doživljava.
Fon Trirov sledeći dugometražni film bio je Antihrist, film o „ožalošćenom paru koji se povlači u svoju kolibu u šumi, nadajući se da će im povratak u raj popraviti slomljena srca i problematični brak; ali priroda ide svojim tokom i stvari idu od lošeg ka gore”. U filmu glavne uloge tumače Vilem Dafo i Šarlot Genzbur. Premijerno je prikazan u konkurenciji na Filmskom festivalu u Kanu 2009. godine, gdje je žiri festivala odao počast filmu dodjelivši Genzbur nagradu za najbolju glumicu.
2011. fon Trir je objavio Melanholiju, psihološku dramu. Film je bio u konkurenciji na Filmskom festivalu u Kanu 2011. godine. Poznat kao provokativan u intervjuima, fon Trirove primjedbe tokom konferencije za štampu prije premijere Melanholije u Kanu izazvale su značajne kontroverze u medijima, što je dovelo do toga da ga festival proglasi personom non grata i zabrani mu učešće na festivalu (ne isključujući, međutim, Melanholiju iz takmičenja te godine). Nekoliko minuta prije kraja intervjua, Trira je novinar upitao o njegovim njemačkim korijenima i nacističkoj estetici u odgovoru na režiserov opis žanra filma kao „njemačke romanse“. Režiser, koji je odrastao sa svojim ocem Jevrejem i tek kasnije u životu saznao da mu je biološki otac bio nejevrejski Njemac, izgledao je uvređen konotacijom i odgovorio je govoreći o svom njemačkom identitetu. On se našalio da, pošto više nije Jevrej, sada „razumije“ i „simpatiše“ Hitlera, da nije protiv Jevreja osim protiv Izraela koji je „muka u dupetu“ i da je nacista. Ove izjave izazvale su pometnju u medijima koji su incident, uglavnom, predstavljali kao antisemitski skandal.
Režiser je izdao zvanično izvinjenje odmah nakon kontroverzne konferencije za štampu i nastavio da se izvinjava za svoju šalu tokom svih intervjua koje je dao u nedjeljama nakon incidenta, priznajući da nije bio trijezan, i rekavši da ne treba da objašnjava da nije nacista. Glumci Melanholije koji su bili prisutni tokom incidenta – Dunst, Genzbur, Skarsgard – stali su u odbranu reditelja, ukazujući na njegov provokativni smisao za humor i depresiju. Direktor Kanskog festivala je kasnije polemiku nazvao „nepravednom“ i „glupom“ koliko i fon Trirovu lošu šalu, zaključivši da su njegovi filmovi dobrodošli na festival i da se fon Trir smatra „prijateljem“. 2019. fon Trir je izjavio da je ovu primjedbu iznio na „jedinoj konferenciji za štampu koju sam ikada imao kada sam bio trijezan.“
Nakon Melanholije, fon Trir je započeo produkciju filma Nimfomanka, filma o seksualnom buđenju žene koju igra Šarlot Genzbur. Početkom decembra 2013, četvorosatna verzija filma od pet i po sati prikazana je novinarima u privatnoj sesiji za predpregled. Glumci su bili: Stelan Skarsgard (u njegovom šestom filmu za fon Trira), Šaja Lebuf, Vilem Defo, Džejmi Bel, Kristijan Slejter i Uma Turman. U odgovoru na tvrdnje da je on napravio samo „porno film“, Skarsgard je izjavio: „… ako pogledate ovaj film, to je zapravo jako loš porno film, čak i ako premotavate unaprijed. I nakon nekog vremena otkrijete da ne reagujete više na eksplicitne scene. Postaju prirodne kao kad vidite nekoga da jede činiju žitarica.” Fon Trir je odbio da prisustvuje privatnoj projekciji zbog negativnog odgovora na nacističke opaske koje je dao na festivalu u Kanu 2011, što je dovelo do njegovog isključenja sa festivala. U rediteljevu odbranu, Skarsgard je na projekciji izjavio: „Svi znaju da on nije nacista, i bilo je sramotan način na koji je štampa sa onakvim naslovima govorila o njemu.“
Za javno objavljivanje u Ujedinjenom Kraljevstvu, verzija od četiri sata Nimfomanke bila je podijeljena u dva „toma“. Britanska premijera filma bila je 22. februara 2014. U intervjuima prije izlaska filma, Genzbur i Stejsi Martin su otkrile da su korišćene protetske vagine, dubleri, a za produkciju filma i specijalni efekti. Martin je takođe navela da su likovi filma odraz samog reditelja i nazvala to iskustvo kao „čast“ u kojoj je uživala. Film je takođe objavljen u dva “toma” za australijsko izdanje 20. marta 2014, sa intervalom koji razdvaja uzastopne djelove. U svojoj recenziji filma za program filmske kritike 3RRR-a, Platonova pećina, voditelj Džoš Nelson je naveo da je, od produkcije Preko talasa, zbog njegovog portretisanja ženskih tema, reditelj fon Trir najsličniji Alfredu Hičkoku. Nelson je takođe pomenuo i uticaj Andreja Tarkovskog kao još jedan uticaj koji je i sam Trir takođe naveo. U februaru 2014. necenzurisana verzija Prvog toma prikazana je na Berlinskom filmskom festivalu, bez najave kada ili da li će kompletna Nimfomanka biti dostupna javnosti. Kompletna verzija je premijerno prikazana na Venecijanskom filmskom festivalu 2014. i ubrzo nakon toga puštena je u ograničenu bioskopsku seriju širom svijeta te jeseni.
2015 – danas: Kuća koju je sagradio Džek i povratak u Kan
2015. fon Trir je počeo da radi na novom igranom filmu, Kuća koju je sagradio Džek (2018), koji je prvobitno bio planiran kao televizijska serija od osam djelova. To je priča o serijskom ubici, posmatrana iz njegove tačke gledišta. Snimanje je počelo u martu 2017. u Švedskoj, a preselilo se u Kopenhagen u maju.
U februaru 2017, fon Trir je objasnio da film „slavi ideju da je život zao i bezdušan, što je nažalost dokazano nedavnim usponom Homo trampusa – kralja pacova“. Film je premijerno prikazan na Filmskom festivalu u Kanu u maju 2018. godine. Uprkos više od 100 odustajanja od strane publike kada je prvobitno prikazan na Filmskom festivalu u Kanu, film je na kraju dobio 10-minutne ovacije.
Priredio: Dragan Leković
