Petar Iljič Čajkovski ruski; Пётр Ильи́ч Чайко́вский (7. maj 1840., Votkinsk – 6. novembar 1893., Sankt Peterburg), najpopularniji ruski kompozitor svih vremena.
Poznat po tom što su njegove melodiozne kompozicije otvorena srca, impresivne harmonije i slikovite orkestracije imale širok odaziv kod publike, i izazvale duboku emocionalnu reakciju.
Njegov opus uključuje 7 simfonija, 11 opera, 3 baleta, 5 suite, 3 klavirska koncerta, 1 violinski koncert, 11 uvertira (strogo govoreći samo 3, ostalih 8 su orkestralna djela), 4 kantata, 20 kompozicija za zbor, 3 gudačka kvarteta, niz seksteta i više od 100 pjesama i klavirskih kompozicija.
Biografija
Djetinjstvo
Čajkovski je bio drugo od šest preživjele djece Ilije Čajkovskog, upravitelja Kamsko-Votkinskog metalskog zavoda, i Aleksandre Andrejevne (rođene Assier, kćeri francuskog emigranata). Još u djetinjstvu pokazao je snažan interes za muziku, slušajući majku kako svira na orkestrini, pa je sa svega četiri godine, zajedno sa mlađom sestrom Aleksandrom, pokušao komponovati svoju prvu melodiju. Prve časove klavira počeo je dobijati 1845. od lokalnog učitelja, koji ga je upoznao s Šopenovim mazurkama i klavirskim komadima Fridriha Kalkbrenera. Kako u to vrijeme u Rusiji nije bilo muzičkih škola, njegovi roditelji uopšte nisu ni pomišljali da bi njihov sin možda mogao postati muzičar, već su za svog vrlo senzibilnog dječaka izabrali karijeru u državnoj službi.
Petra su 1850. upisali u elitnu Carsku pravosudnu školu u Sankt Peterburgu, u kojoj je proveo narednih devet godina. Petar se pokazao kao vrijedan i uspješan učenik, omiljen među kolegama.
Mladost
Njegova majka je 1854. dobila koleru od koje i umrla. Tokom posljednjih godina školovanja, njegov otac je napokon shvatio pravi interes svog sina i pozvao stručnog učitelja Rudolfa Kandingera da mu daje časove klavira. Kad mu je bilo 17 godina došao je pod uticaj italijanskog pjevačkog instruktora Luiđija Pićolija, prvog čovjeka koji je prepoznao njegov muzički talent, i probudio u Petru doživotnu empatiju za italijansku muziku. Na Petra je snažan utisak ostavio i Mocartov Don Đovani, koji je takođe duboko uticao na njegov muzički ukus.
U ljeto 1861. je prvi put putovao van Rusije, posjetivši Njemačku, Francusku i Englesku, a nakon povratka u oktobru iste godine počeo je pohađati časove iz muzike u upravo otvorenoj školi koju je osnovalo Rusko muzičko društvo. Kad se u Sankt Peterburgu sljedeće jeseni otvorio konzervatorijum, Čajkovski je bio među prvim studentima. Nakon donošenja odluke da svoj život posveti muzici dao je okaz u Ministarstvu pravosuđa, u kojem je bio zaposlen kao činovnik.
Čajkovski je proveo gotovo tri godine na Konzervatorijumu u Sankt Peterburgu gdje je studirao harmoniju i polifoniju kod Nikolaja Zarembe i kompoziciju i orkestraciju kod Antona Rubinštajna. Među njegovim najranijim orkestralnim djelima bila je uvertira pod nazivom Oluja (komponovana 1864), zreli pokušaj muzičke drame. Prvo javno izvođenje vlastitih kompozicija Čajkovski je doživio u avgustu 1865., kad je Johan Štraus mlađi dirigovao koncertom izvodeći njegove karakteristične plesove u Pavlovsku, pored Sankt Peterburga.
Nakon što je diplomirao u decembru 1865, Čajkovski se preselio u Moskvu gdje je radio kao profesor teorije muzike u Školi Ruskog muzičkog društva, koja je ubrzo preimenovana u Moskovski konzervatorijum. Rad sa studentima mu je teško padao, ali mu je prijateljstvo sa direktorom Nikolajem Rubinštajnom pomoglo da mu život bude snošljiviji. U roku od pet godina, Čajkovski je proizveo svoju prvu Simfoniju br.1 u g-molu (Zimske snovi) (komponovanu 1866., i svoju prvu operu – Vojvodu 1868.
Čajkovski se 1868. upoznao sa belgijskom mecosopranistkinjom Dezire Arte, i dogovorio brak, ali je njihova veza ubrzo završila neuspjehom. Opera Vojvoda je dobro primljena, čak su je hvalili i članovi Ruske petorke, uticajne grupe nacionalnih ruskih kompozitora koji nikad nisu cijenili njegovu kosmopolitsku muziku.
Čajkovski je 1869. završio rad na instrumentalnom djelu Romeo i Julija, u kom je suptilno prilagodio formu sonate da oslika strukturu Šekspirove drame. Sljedeće godine Nikolaj Rubinštajn je uspješno dirigovao premijerom i to je bila prva njegova kompozicija koja je ušla u standardni međunarodni klasični repertoar.
U martu 1871. je publika u moskovskoj Dvorani plemstva pogledala uspješno izvođenje njegovog Gudačkog kvarteta br. 1. Nakon toga je u aprilu 1872., završio još jednu operu Opričnik. Za vrijeme ljetovanja na imanju svoje sestre u Ukrajini, počeo je raditi na Simfoniji br. 2 u C-molu, kasnije nazvanoj Mali Rus, koju je završio krajem te godine. Opričnik je prvi put izveden u Marijinskom teatru u Sankt Peterburgu, u aprilu 1874. Uprkos početnom uspjehu, ta opera nije se dopala kritičarima, a na kraju se i sam Čajkovski složio sa svojim kritičarima, da mu to djelo nije bog zna što. Njegova naredna opera – Kuznec Vakula (1874), kasnije 1885. prerađena kao Čerevički (Cipelice), doživjela je sličnu sudbinu. U svojim ranim operama mladi kompozitor se rvao sa poteškoćama, kako postići ravnotežu između kreativnog žara i svoje sposobnosti da kritički procjeni vlastiti rad u nastajanju.
U međuvremenu su se njegova instrumentalna djela počela cijeniti. Krajem 1874., Čajkovski je napisao – Klavirski koncert br. 1 u B-molu, djelo predodređeno za slavu, usprkos početnom negativnom stavu Nikolaja Rubinštajna. Koncert je uspješno premijerno izveden u Bostonu u oktobar 1875, sa Hans fon Bulouom kao solistom na klaviru.
Tokom ljeta 1875. premijerno je izvedena Simfonija br. 3 u D-duru, koja je gotovo odmah stekla priznanje u Rusiji.
Godine slave
Pri kraju 1875. Čajkovski je napustio Rusiju i uputio se na putovanje Evropom. Snažan utisak mu je ostavilo izvođenje opere Karmen Žorža Bizea koju je vidio u pariškoj Operi-Komik, a za razliku od nje Vagnerov Prsten Nibelunga koga je vidio u njemačkom Bajrojtu u ljeto 1876. ostavio ga je hladnim.
U novembru 1876. dovršio je posljednje detalje svoje simfonijske poeme Francesca da Rimini, djelo kojim je bio izuzetno zadovoljan. Ranije te godine Čajkovski je potpuno završio Labudovo jezero, prvo djelo svoje slavne baletske trilogije. Balet je premjeru imao 20. februara 1877., ali je doživo fijasko, zbog loše inscenacije i koreografije, pa je ubrzo skinut sa repertoara.
Od 1876. može se pratiti neobičan odnos koji se razvio između Čajkovskog i Nadežde fon Mek, udovice bogatog željezničkog tajkuna. On je postao važan sastavni dio njihovih života sljedećih 14 godina. Nadežda koja je bila veliki obožavalac njegovog rada, postala je njegov mecena i davala mu redovnu mjesečnu apanažu, koja mu je omogućila da 1878. podnese ostavku na mjesto u konzervatorijumu i kompletno se posveti pisanju kompozicija.
Apanaža mu je omogućavala da za vrijeme hladnih ruskih zima krstari Evropom, a ljeta provodi u Rusiji. Iako su dogovorili da se nikad ne sretnu, Čajkovski i Nadežda često su pisali jedno drugom. Njihova velika korespondencija predstavlja izuzetnu istorijsku i književnu građu. Oni su u njoj iskreno razmijenjivali mišljenja o širokom spektru pitanja, počevši od politike, ideologije, a završavali bi s temama kao što su psihologija, kreativnost, vjera i priroda ljubavi.
Razdoblje nakon njegovog odlaska iz Moskve pokazalo se kreativno vrlo produktivnim. Početkom 1878. završio je nekoliko svojih najpoznatijih djela – operu Evgenij Onjegin, Simfoniju br. 4 u f-molu, Violinski koncert u D-duru. Od decembra 1878. do avgusta 1879. radio je na operi Djevica Orleanska, koja nije bila naročito dobro primljena. Tokom sljedećih 10 godina Čajkovski je komponovao svoje opere Mazepu (1883. po Puškinovoj poemi Poltava) i Čarobnicu (1887), kao i majstorske simfonije; Manfred (1885) i Simfoniju br. 5 u e-molu (1888.). U tom razdoblju napisao je i Serenadu za gudače u C duru, opus 48 (1880), Capriccio Italiano (1880) i 1812. Uvertira (1880.).
Posljednje godine života
Početkom 1885., umoran od putovanja, Čajkovski se skrasio u iznajmljenoj seoskoj kući pored Klina, nedaleko od Moskve. Tamo je usvojio redovnu dnevnu rutinu koja je uključivala čitanje, šetnje po šumi, komponovanje ujutro i poslijepodne i sviranje klavirskih dueta sa prijateljima u večernjim satima.
Nakon premijere opere Čerevički u januaru 1887., konačno je prevladao svoj dugogodišnji strah od dirigovanja. Štaviše, na kraju tog mjeseca, krenuo je na svoju prvu evropsku turneju u kojoj je kao dirigent nastupio u Lajpcigu, Berlinu, Pragu, Hamburgu, Parizu i Londonu. Nakon velikog uspjeha, krenuo je na drugu turneju 1889. U razdoblju od oktobra 1888. do avgusta 1889. dovršio je svoj drugi balet, – Trnoružicu. Tokom zime 1890., za vrijeme boravka u Firenci, koncentrisao se na rad na operi Pikova dama, svom trećem libretu rađenom po Puškinu. Uspio ju je napisati u samo 44 dana, ona se danas smatra jednom od njegovih najboljih djela.
Kasnije te godine Nadežda fon Mek obavjestila je Čajkovskog da je blizu bankrota i da mu ne može više isplaćivati apanažu. Nakon toga je prestala njihova korespondencija, što je kod Čajkovskog izazvalo tjeskobu.
U proljeće 1891. Čajkovski je bio pozvan da posjeti Sjedinjene Američke Države povodom otvaranja njujorškog Karnegi Hola. Dirigovao je pred oduševljenom publikom u Njujorku, Baltimoru, i Filadelfiji. Nakon povratka u Rusiju završio je svoja posljednja dva djela za pozornicu, operu jednočinku – Jolanta (1891.) i balet u dva čina Ščelkunčik (1892). U februaru 1893. počeo je raditi na Simfoniji br. 6 u h-molu (Pathétique), djelu koje je bilo predodređeno da postane njegovo – remek-djelo. Posvetio ju je svom nećaku Vladimiru Davidovu, koga je pred kraj svog života neobično volio. Status svjetske zvijezde potvrdile su njegove trijumfalne evropske i američke turneje, a vrhunac se zbio u junu 1893. kad je dobio Počasni doktorat Univerziteta u Kembridžu.
Nakon tih zvjezdanih trenutaka Čajkovski je 16. oktobra dirigovao svojom najnovijom simfonijom u Sankt Peterburgu a mješovita reakcija publike nije ga pokolebala u uvjerenju da mu je to jedno od najboljih djela. Svega par dana kasnije – 21. oktobra, iznenada se razbolio od epidemije kolere koja je tad harala u Sankt Peterburgu. I pored svih napora koje su preduzeli ondašnji najbolji ljekari, umro je četiri dana kasnije od komplikacija. Odmah su se se pojavile glasine da se radilo o samoubistvu, a te teze obnovljene su krajem 20. vijeka od strane nekih njegovih biografa, ali bez navođenja nekih čvršćih materijalnih dokaza.
Priredio: Dragan Leković
