Kamen iz Rozete je granodioritska stela (ploča) iz perioda vladavine egipatske dinastije Ptolemejida, ispisana zakonom koji je propisan u Memfisu 196. p. n. e. u ime kralja Ptolemeja Petog. Zakon je ispisan sa tri različita pisma; gornji tekst je zapisan staroegipatskim hijeroglifima, srednji demotskim pismom (uprošćenim hijeroglifima), a donji tekst je na starogrčkom jeziku, u kojima se govori o ukidanju mnogobrojnih poreza i daju se uputstva za podizanje statua u hramovima. Zato što u suštini predstavlja jedan tekst na tri pisma (uz male razlike među njima), ova stela je osnovni ključ za dešifrovanje egipatskih hijeroglifa.
Iako se vjeruje da je prvobitno bio postavljen u okviru hrama, vjerovatno u obližnjem Saisu, kamen je vjerovatno pomjeren tokom ranohrišćanskog ili srednjovjekovnog perioda i na kraju je korišćen kao građevinski materijal za izgradnju tvrđave Žulijen u blizini grada Rašida (Rozete), luci na sredozemnoj obali Egipta u delti Nila. Tamo ga je tokom 1799. godine ponovo otkrio vojnik Pjer-Fransoa Bušard, član Napoleonove ekspedicije u Egiptu. Kao prvi staroegipatski dvojezični tekst otkriven u moderno vrijeme, kamen iz Rozete izazvao je rasprostranjeno interesovanje javnosti, zbog nove mogućnosti da se dešifruje ovaj dosad neprevedeni drevni jezik. Litografske kopije i gipsani odlivci počeli da kruže među evropskim muzejima i naučnicima. U međuvremenu, britanske trupe porazile su Francuze u Egiptu 1801. godine, a originalni kamen je došao u posjed Britanije nakon kapitulacije Aleksandrije. Transportovan je u London, i dostupan je očima javnosti u Britanskom muzeju od 1802. godine. To je ujedno najposjećeniji eksponat u Britanskom muzeju.
Proučavanje zakona je već bilo u toku, jer se prvi potpuni prevod grčkog teksta pojavio 1803. godine. Međutim, tek 20 godina kasnije, Žan Fransoa Šampolion objavio je transliteraciju egipatskog pisma u Parizu 1822. godine; ali i nakon toga prošao je izvjestan period do trenutka kada su naučnici bili u stanju da sa sigurnošću čitaju drevne egipatske natpise i književnost. Ovo njegovo otkriće omogućilo je dešifrovanje ili razumijevanje i drugih primjera, ranije potpuno nerazumljivih, hijeroglifskih zapisa na spomenicima i arheološkim nalazima iz starog Egipta, čime su udareni temelji nove nauke, egiptologije. Glavni napredak u dekodiranju je bilo priznanje da kamen prikazuje tri verzije istog teksta (1799); da demotsko pismo koristi fonetske znakove pri spelovanju stranih imena (1802); da hijeroglifsko pismo čini isto, kao i da ima značajne sličnosti sa demotskim (Tomas Jang, 1814.); i da, pored toga što se koriste za strana imena, fonetski znakovi se takođe koriste za spelovanje izvornih egipatskih riječi (Šampolion, 1822-1824).
Od svog ponovnog otkrivanja, kamen je predmet nacionalističkog rivalstva, uključujući njegov prelazak iz francuskog u britansko vlasništvo tokom Napoleonovih ratova, kao i dugogodišnji spor oko relativne vrijednosti Jangovih i Šampolionovih doprinosa dešifrovanju, a od 2003. godine, i zahtjevi za povratak kamena u Egipat.
Dvije druge fragmentarne kopije istog zakona otkrivene su kasnije, i nekoliko sličnih egipatskih dvojezičnih ili trojezičnih natpisa je sada poznato, uključujući i dva starija ptolemejska zakona (Kanopska uredba iz 238. godine p .n. e, i Ukaz Ptolemeja Četvrtog iz Memfisa, oko. 218. godine p. n. e). Stoga, kamen iz Rozete više nije jedinstven, ali bio je suštinski ključ za moderno razumijevanje drevne egipatske književnosti i civilizacije. Termin Kamen iz Rozete se sada koristi i u drugim kontekstima, kao naziv za krucijalni trag na novom polju znanja.
Opis
Kamen iz Rozete opisan je kao „kamen od crnog granita, ispisan trima natpisima … nađen kod Rozete“, u savremenom katalogu artefakata koje je otkrila francuska ekspedicia i predala je britanskoj vojsci tokom 1801. godine. Ubrzo nakon prenosa u London, natpisi na kamenu su obojeni bijelom kredom da bi bili čitljiviji, a preostala površina je pokrivena slojem karnauba voska, koji je predodređen da zaštiti kamen od dodira posjetilaca. To je kamenu dalo tamnu boju, što je dovelo do njegovog pogrešnog opisa kao crnog bazaltnog kamena. Ovi dodaci su uklonjeni kada je kamen očišćen 1999. godine, otkrivajući originalne tamnosive nijanse stijene, sjaj njegove kristalne strukture, i roze žilu koja prelazi preko gornjeg lijevog ugla. Prilikom poređenja sa Klemovom zbirkom egipatskih stijena, pokazao je blisku sličnost sa kamenom iz malog granodioritskog kamenoloma Gebel Tingar na zapadnoj obali Nila, zapadno od Elefantine u oblasti Asuan; roze žila je tipična za granodiorite iz ove oblasti.
Visina ovog kamena do njegove najviše tačke je 114,4 cm, širina mu je 72,3 cm, a debljina 27,9 cm. Njegova težina iznosi približno 760 kg. Najprije je vladalo mišljenje da je on napravljen od granita ili bazalta, ali sada se opisuje kao kamen od granodiorita koji je tamno sive—plavkasto-crvenkaste boje.
Sadrži tri natpisa: gornji deo je ispisan staroegipatskim hijeroglifima, srednji egipatskim demotskim (narodnim) pismom, a donji antičkim grčkim. Prednja površina je polirana i natpisi su blago urezani na nju; strane kamena su uglačane, ali sa zadnje strane je samo grubo izravnat, vjerovatno zato što ona ne bi bila vidljiva kada se stela podigne.
Prvobitni oblik kamena
Kamen iz Rozete je fragment veće stele. Nema dodatnih pronađenih fragmenata u kasnijim pretragama na arheološkom nalazištu Rozete. Zbog oštećenog stanja, nijedan od tri teksta nije apsolutno kompletan. Gornji segment, koji se sastoji od egipatskih hijeroglifa, pretrpio je najveću štetu. Samo poslednjih 14 redova hijeroglifskog teksta može da se vidi; svi oni su slomljeni na desnoj strani, a 12 njih sa lijeve strane. Srednji segment ispisan demotskim pismom je najočuvaniji, sadrži 32 reda, od toga je prvih 14 neznatno oštećeno sa desne strane. Donji segment na starogrčkom jeziku sadrži 54 reda, od kojih su prvih 27 sačuvani u potpunosti; ostatak teksta je sve više oštećen zbog dijagonalne pukotine u donjem desnom dijelu kamena.
Originalni oblik stele i potpun hijeroglfski tekst mogu se procijeniti na osnovu poređenja sa sličnim sačuvanim stelama, uključujući i ostale kopije istog zakona. Nešto starija Kanopska uredba, podignuta 238. godine p. n. e, za vrijeme vladavine Ptolemeja Trećeg, visoka je 219 cm, a široka 82 cm, sadrži 36 redova hijeroglifskog teksta, 73 reda demotskog teksta i 74 reda starogrčkog teksta. Tekstovi su slične dužine. Iz takvog poređenja može se procijeniti da dodatnih 14 ili 15 redova hijeroglifskog teksta nedostaje sa gornjeg dijela kamena iz Rozete, što čini oko 30 cm. Pored natpisa, vjerovatno bi na vrhu bila uklesana scena koja prikazuje kralja koji se predstavlja bogovima, ukrašen krilatim Suncem, kao na Kanopskoj uredbi. Ove sličnosti, kao i hijeroglif koji označava pojam „stela“ na samom kamenu ukazuju na to da je prvobitno imala zaobljen vrh. Visina originalne stele se procjenjuje na oko 149 centimetara.
Priredio: Dragan Leković
