Dvadeset kamenih stubova nosilo je nad širokom rijekom drvenu konstrukciju, dužu od kilometra, preko koje će Trajan povesti 18.000 ratnika.
Sunce tek što je bilo odskočilo kad se tog prolećnog dana 105. godine nove ere car Trajan sa pratnjom uputio iz Dijane, svoje dunavske rezidencije, nekoliko kilometara putem niz desnu obalu rijeke do novosagrađenog mosta, na svečanost povodom njegovog osveštenja. Sve vrijeme dok je sa čela kolone konjanika pozdravljao svoje legionare postavljene u špalir sve do samog mosta, rimski imperator nije skidao pogled sa veličanstvenog objekta kakav svijet do tada nije vidio.
Dvadeset visokih kamenih stubova, obasjanih suncem, nosilo je nad širokom rijekom drvenu konstrukciju, dugu više od jednog kilometra, preko koje će on, veliki vojskovođa, ubrzo povesti 18.000 ratnika u drugi pohod na nemirnu i preteću Dakiju, da sa te strane obezbijedi mir svom carstvu.
“DOMINUS TRAIANO, PONTEM EST SUPER”, pozdravio je imperatora čuveni Apolodoriz Damaska, konstruktor i nadzornik gradnje mosta, predajući mu plan objekta kao simbol završetka njegove izgradnje. Slijedio je čin osveštenja mosta time što je Trajan izlio žrtvu levanicu iz patere (plitke činije), a potom, uz gromoglasne pozdrave svojih legionara, prešao na lijevu obalu Dunava. Sigurno da tada nije izostalo divljenje ljepoti i grandioznosti mosta, ali ni znanju graditelja i snazi Carstva da ga sagradi.
Danas, 19 vjekova kasnije, u mogućnosti smo da, na osnovu sačuvanih dokumenata i obavljenih istraživanja, na licu mjesta rekonstruišemo ove svečane trenutke, događaje koji su im prethodili, kao i sudbinu mosta tokom vremena sve do današnjih dana.
Početak priče o mostu vraća nas dva milenijuma unazad, u vrijeme vladavine prvog rimskog cara Oktavijana Avgusta. Da bi sačuvao imperiju od upada varvara, Oktavijan postavlja granice na linije pogodne za odbranu, prvenstveno uz velike vodene prepreke. Tako zauzima i teritorije uz desnu obalu Dunava, od izvora sve do ušća u Crno more, da bi s vremenom uz nju izgradio osmatračke kule, šančeve, bedeme i utvrđenja, sa zadatkom da njihova posada zadržava napadače do dolaska jedinica najbliže legije. Taj sistem odbrane granice, koji podrazumijeva i razvijenu mrežu dobrih puteva, nazvan je limes.
Na teritoriji današnje Srbije egzistirali su panonski i mezijski limes (prema nazivu tadašnjih provincija). Panonski limes išao je do Singidunuma (Beograda), a mezijski dalje nizvodno. U Singidunumu je bio stalni logor IV legije Flavija, dok je glavno utvrđeno mjesto na mezijskom dijelu limesa bio Viminacijum (kod Kostolca), u kojem su tokom vremena boravile razne legije.
Posebna teškoća za rimske graditelje bilo je uspostavljanje limesa duž dunavskog tjesnaca, prije svega gradnja puta za brzo prebacivanje legija i njihovo snabdijevanje. Zbog konfiguracije terena gradnja je trajala čitav jedan vijek. Prvo je desnom obalom Dunava, od Golupca do današnjeg Donjeg Milanovca, 34. godine završen Tiberijev put. Na većem dijelu trase bio je usječen u okomite stijene, sa brojnim galerijama koje su nosile grede horizontalno pobodene u kamen. Probijanje puta nastavljeno je u vrijeme Klaudija i Domicijana, da bi ga tek 101. godine završili (najtežu deonicu) Trajanovi graditelji. O svojim graditeljskim poduhvatima rimski vladari su ostavljali table sa uklesanim natpisima, od kojih je najpoznatija ona Trajanova na kojoj piše: Imperator Cezar, sin božanskog Nerve, Nerva Trajan Avgust, pobjednik nad Germanima, veliki potifeks, četvrti put postavljen za tribuna, otac domovine, konzul treći put, planine je isklesao i postavio grede od kojih je napravljen ovaj put.
Čovjek koji je vodio gradnju puta u vrijeme Trajana bio je najveći arhitekta toga doba, inženjer i matematičar Apolodor iz Damaska. Imperator ga je upoznao dvije decenije prije svog krunisanja, dok je u Siriji pohađao vojnu obuku. Porijeklom Grk, od oca koji je pripadao viteškom staležu Ordo Equester, mladi Apolodor je imao prohodnost, ali je prije svega svojim talentom i znanjem stekao zvanje vojnog inženjera jedinica stacioniranih u Siriji. Cijeneći njegovu sposobnost, Trajan ga je nakon stupanja na presto 98. godine imenovao za vodećeg arhitektu Carstva (prefectus fabrorum).
“Biću poštovan kada Dakiju učinim rimskom provincijom i kada Dunav i Eufrat pređem preko mosta”, izgovorio je Trajan pri krunisanju i započeo je pripreme za ono što deceniju ranije nije uspjelo caru Domicijanu, kojem su Dačani, u Bici kod Tape, iz zasjede uništili V legiju. Godinu dana kasnije Domicijan je na istom mjestu dobio bitku, ali je zbog slabe logistike bio primoran da dačkom kralju Decebalu da status rimskog klijenta.
Međutim, pošto Decebal nije mirovao, te je ponovo postao prijetnja Rimskom carstvu, rimska vojska je 101. godine, sada pod Trajanom, krenula u novi pohod, poznat pod nazivom Prvi dački rat. Trajan je 102. godine potukao Decebala, ali je kao i Domicijan, zbog slabe logistike, ostavio dačkom kralju status klijentskog vladara. Trajan je u pohod na Dakiju poveo i Apolodora, koji je na licu mjesta uvidio značaj logistike. Brzo i kontinuirano snabdijevanje trupa na terenu, njihova zamjena i po potrebi uvećanje mogli su se izvesti samo gradnjom mosta preko velike rijeke. Nije poznato ko je od njih dvojice prvi izgovorio to smjelo rješenje, ali je, nakon njihovog povratka u Dijanu i vijesti da Decebal ponovo ne poštuje dogovor, Trajan dao nalog prijatelju iz mladosti da premosti rijeku, kako bi spreman krenuo u konačan obračun sa prevrtljivim dačkim kraljem.
Svoj graditeljski genije Apolodor je najavio izborom mjesta na kojem će premostiti Dunav. Učinio je to na mjestu gdje se rijeka naglo širi, usporava i teče plitkim koritom i gdje je bilo moguće skrenuti njen tok u novoizgrađeni rukavac, da bi se za to vrijeme na gotovo isušenom riječnom dnu podigli stubovi mosta. Tako su Apolodorovi graditelji skrenuli rijeku na mjestu gdje se danas nalaze ostaci turske tvrđave Fetislam i vodili su je izmijenjenim tokom u širokom luku oko mjesta gradnje mosta (kod današnjeg Kladova), sve do iza Male Vrbice, dva kilometra nizvodno od mjesta premošćenja.
Pouzdano se zna da je o toku gradnje mosta, od 103. do 105. godine, Apolodor vodio dnevnik, ali je on, nažalost, izgubljen. Tako se podaci o mostu iz antičkog doba svode na tekstove dvojice istoričara Diona Kasija i Prokopija i učenog pjesnika Cecesa, kao i na figuralne predstave sačuvane na Apolodorovom Trajanovom stubu, koji je podignut u Rimu 113. godine (sa scenama vojnog pohoda na Dačane), i na novcu koji je rimski Senat iskovao 105. godine u čast gradnje mosta. Slijedili su zapisi evropskih putopisaca: grofa Marsiljija (ital. Luigi Ferdinando Marsili) iz 1726. godine i Feliksa Kanica (njem. Felix Kanitz) iz 1887. godine, kao i izvještaji različitih austrougarskih komisija koje su sve do 1918. godine, ispitujući mogućnost plovidbe na tom dijelu Dunava, evidentirale vidljive ostatke mosta. Posebno je interesantan zapis inženjera Deutslera i kapetana Imbriševića iz 1858. godine, u kome kažu da su te godine zbog niskog vodostaja u rijeci bili vidljivi stubovi mosta, kao i zapis iz 1909. godine koji nam svjedoči da su porušena dva stuba bliža današnjoj rumunskoj strani jer su smetali plovidbi.
Prva i do sada jedina sistematska arheološka iskopavanja ostataka Trajanovog mosta obavila je 1979. godine ekipa Arheološkog instituta SANU, na čelu sa akademikom Milutinom Garašaninom i dr Milojem Vasićem. Ali već tada je bilo jasno da će se svi odgovori u vezi sa mostom dobiti tek nakon podvodnih istraživanja ostataka njegovih stubova u koritu rijeke. To je učinjeno tek 2003. godine, kada je ekipa arheologa i ronilaca, na čelu sa Gordanom Karović, izvršila fotogrametrijska mjerenja.
Tako danas znamo da je Trajanov most bio postavljen u pravcu sjever – jug, sa skretanjem od 80 u pravcu zapada, da je imao 20 kamenih stubova, od kojih 18 u vodi, da je ukupno rastojanje između stubova, od kojih je sa obije strane rijeke počinjala drvena konstrukcija mosta, bilo 1.097,5 metara, te da je sa dodatim rastojanjima od obala do prvih stubova njegova ukupna dužina iznosila 1.158,33 metra. Rastojanje između osa stubova kretalo se u intervalu od 51,4 do 57 metara, širina mosta bila je 14,5 metara, a visina nad vodom oko 20 metara. Bile su to impozantne mjere i sa današnjeg stanovišta gradnje. Pored prilaznih puteva, uz most su sagrađena i dva utvrđenja za njegovu odbranu: kastel Pontes sa desne i kastel Drobeta (kod Turn Severina) sa lijeve strane.
Trajan je pomoću mosta uspio da obezbijedi dobru logistiku svojim trupama, pa je u Drugom dačkom ratu porazio Decebala. U slavu Trajanove pobjede svečanosti su u Rimu trajale 123 dana, iz bogatih rudnika Dakije izvučena je velika količina zlata i srebra, a pokorena zemlja pretvorena je u rimsku provinciju.
Nažalost, da bi se spriječila najezda varvarskih plemena sa sjeveroistoka, najveći most antičkog doba je srušen. Prema jednima, bilo je to već u vrijeme Trajanovog nasljednika Hadrijana (u periodu od 117. do 138. godine), dok su drugi stanovišta da je most srušen u vrijeme cara Aurelijana (koji je vladao od 270. do 275. godine), da bi se spriječila najezda Gota. Jedno je sigurno: ostaci mosta su u vrijeme cara Aleksandra Severa (koji je vladao od 222. do 235. godine) još djelovali impresivno, pa je tadašnji senator, konzul i pjesnik Dion Kasije zapisao u svojoj “Istoriji Rima” “da ne postoji ništa što čovjek ne bi mogao da sagradi”.
Ostaci prvih stubova do obale mogu se i danas vidjeti na obije strane Dunava.
Izvor: National Geographic.rs
