Nobelova nagrada je internacionalna nagrada, koju godišnje dodjeljuju švedske i norveške institucije, kao znak priznanja za akademska, kulturna, i/ili naučna dostignuća. Po želji švedskog naučnika i pronalazača Alfreda Nobela, ova nagrada je ustanovljena 1895. godine. Prvi put je dodijeljena 1901. godine i to iz oblasti hemije, književnosti, mira, fizike, psihologije i medicine. U periodu između 1915. i 2015. godine, Nobelova nagrada iz oblasti ekonomskih nauka je dodijeljena 573 puta, a dobilo je 900 ljudi i organizacija. Ceremonija dodjele Nobelove nagrade se održava u Stokholmu (Švedska) jednom godišnje, u svim do sada ustanovljenim kategorijama, izuzev ceremonije dodjele Nobelove nagrade za mir koja se održava u Oslu (Norveška). Svaki dobitnik ili laureat, prima zlatnu medalju, diplomu i izvjesnu sumu novca koju određuje Nobelova fondacija. Nobelova nagrada se smatra najprestižnijom nagradom iz oblasti književnosti, medicine, fizike, hemije, mira i ekonomije.
Švedska kraljevska akademija nauka dodjeljuje Nobelovu nagradu za fiziku, hemiju i memorijalnu nagradu iz oblasti ekonomskih nauka, dok Nobelovo veće instituta Karolinska (Solna, Švedska) dodjeljuje Nobelovu nagradu iz oblasti psihologije i medicine. Takođe, Švedska akademija dodeljuje i Nobelovu nagradu za književnost, a Nobelovu nagradu za mir dodjeljuje Norveški Nobelov komitet. Ova nagrada se ne dodjeljuje posthumno, međutim, ukoliko potencijalni dobitnik umre prije mogućnosti da primi nagradu, postoji šansa da se nagrada ipak dodijeli. Iako se prosječan broj laureata Nobelove nagrade značajno povećao tokom 20. vijeka, nagradu ne može da dijeli više od tri dobitnika.
Istorija
Alfred Nobel je rođen 21. oktobra 1833. godine u Stokholmu (Švedska), u porodici inženjera. Bio je hemičar, inženjer i pronalazač. Tokom 1894. godine, od kompanije Bofors je kupio mlin od gvožđa i čelika, kog je pretvorio u veliku fabriku za proizvodnju oružja. Takođe, Nobel je izumio bezdimno gorivo, koje je bilo preteča mnogim bezdimnim vojnim eksplozivima, posebno britanskom bezdimnom prahu. Zbog svojih zahtjeva oko patenata, Nobel je na kraju bio uključen i u prekršajnu parnicu. Međutim, Nobel je stekao bogatstvo tokom života, zahvaljujući brojnim pronalascima (355 pronalazaka), od kojih je najpoznatiji dinamit.
Godine 1888. Nobel je bio preneražen, kada je u francuskim novinama pročitao sopstvenu umrlicu pod naslovom „Tvorac smrti je mrtav”. To je zapravo bio Alfredov brat Ludvig koji je već bio preminuo, tako da je za Alfredovu umrlicu još uvijek bilo prerano. Međutim, ovaj članak je uznemirio Nobela i natjerao ga da strahuje zbog načina na koji će biti upamćen. To ga je inspirisalo da promijeni testament. Alfred Nobel je preminuo 10. decembra 1896. godine od intracerebralnog krvarenja, u svojoj vili u San Remu. Tada je imao 63 godine.
Tokom života Nobel je napisao nekoliko testamenata. Poslednji je napisao godinu dana prije svoje smrti. Na opšte iznenađenje, Nobelova poslednja želja je bila da se njegovo bogatstvo koristi u svrhu kreiranja nagrada za one koji doprinose velikom napretku čovječanstva iz oblasti fizike, hemije, psihologije, medicine, književnosti i mira. Nobel je donirao 94% svojih sredstava (31 milion švedskih kruna) za formiranje pet Nobelovih nagrada. Zbog skepticizma okoline, testament nije bio ispunjen sve do 26. aprila 1897. godine, kada ga je odobrilo zakonodavstvo Norveške. Izvršioci Nobelovog testamenta, Ragnar Sohlman i Rudolf Lilekvist, osnovali su Nobelovu fondaciju koja se brine o Nobelovom bogatstvu i organizuje dodjelu nagrada.
Prema Nobelovoj želji, Norveški Nobelov komitet je zadužen za dodjelu nagrade za mir.
Prve nagrade
Kada je ustanovljena Nobelova fondacija, Nobelov komitet je počeo sakupljanje nominacija za dodjelu nagrada. Nakon toga, komitet je poslao preliminarni spisak kandidata institucijama za dodjelu nagrada. Nobelov komitet je za uži izbor za nagradu iz oblasti fizike postavio Vilhelma Rendgena, zahvaljujući njegovom otkriću X-zraka i Filipa Lenarda koji je otkrio katodne zrake. Akademija nauka je izabrala Rendgena za dobitnika nagrade. Poslednjih decenija 19. vijeka mnogi hemičari su dali značajan doprinos nauci. Akademija je primila 20 nominacija, od kojih je 11 bilo za Džejkobsa van Hofa. Džejkobsu je dodijeljena nagrada za otkrića iz oblasti hemijske termodinamike.
Za dodjelu prve Nobelove nagrade iz književnosti, Švedska akademija je izabrala pjesnika Renea Sili Prudoma. Protiv ove odluke je protestvovala grupa od 42 švedskih pisaca, umjetnika i književnih kritičara, jer su očekivali da nagradu primi Lav Tolstoj. Iz oblasti psihologije ili medicine, prva Nobelova nagrada je dodijeljena njemačkom psihologu i mikrobiologu Emilu von Beringu, koji je tokom 1890. godine otkrio antitoksin, lijek za difteriju koja je do tada bila uzrok smrti hiljada ljudi godišnje.
Prva Nobelova nagrada za mir, otišla je u ruke švajcarskog biznismena i društvenog aktiviste Žan-Anrija Dunanta, zbog njegove uloge u osnivanju Međunarodnog pokreta Crvenog krsta i pokretanju Ženevske konvencije, dok je zajednička nagrada za mir dodIJeljena francuskom pacifisti Frederiku Pasiju, osnivaču Lige mira i pomenutom aktivisti Žan-Anriju Dunantu.
Kategorije
Nagrade se dodjeljuju u više različitih disciplina:
Nobelova nagrada za fiziku
Nobelova nagrada za hemiju
Nobelova nagrada za fiziologiju ili medicinu
Nobelova nagrada za književnost
Nobelova nagrada za mir
Nobelova nagrada za ekonomiju (od 1969.)
Ostale nagrade u svijetu
U SAD je jako poznata Pulicerova nagrada, koja se isto kao i Nobelova dodjeljuje u više kategorija. Važnije nagrade, specifične za pojedine društvene ili naučne kategorije su: u matematici se dodjeljuje Fildsova medalja i Abelova nagrada (dodjeljuje je kralj Norveške), arhitekti se mogu nadati Prikerovoj nagradi, u računarstvu se dodjeljuje Tjuringova nagrada, Volastonova medalja ide za geologiju, dok Šokova nagrada biva dodijeljena za logiku, filozofiju, matematiku, umjetnost i muziku. Nagrada Kjoto se dodjeljuje u tri kategorije: napredna tehnologija, osnovne nauke i umjetnost s filozofijom.
Postoji i humoristična strana svijeta naučnih nagrada. Takva je nagrada Ig Nobel, koji se dodjeljuje za “dostignuća koja nisu smjela biti učinjena i ne smiju biti ponovljena”.
Priredio: Dragan Leković
