Probnom vožnjom od Virpazara do Bara, 13.09.1908. Crnom Gorom je prošao prvi voz. Redovni željeznički saobraćaj uspostavljen je 2. novembra.
O najstarijoj crnogorskoj željezničkoj pruzi između Pristana (Novi Bar) i Virpazara, preko Sutormana, dosta je pisano u crnogorskoj publicistici, ali svaki novi tekst iznova baca svijetlo na funkcionisanje ove, po mnogo čemu, specifične saobraćajne tvorevine. U ovom ćemo se baviti nečim sasvim posebnim – učešću barskog “Malog voza” u pojedinim filmovima.
Željeznica je 2. novembra 1908. godine puštena u redovan saobraćaj, a projekat trase je izradio predsjednik “Barskog društva – Compania di Antivari”, inženjer Roberto Paganini. Početak željezničke pruge, duge 43 km i 40 metara, bio je na 1,5 metar nadmorske visine na Pristanu, na izlazu iz Luke, najvisočija tačka bio je tunel Sutorman na 659,5 mnv, a kraj željezničke pruge na 14 mnv u Virpazaru. Pruga je bila jedinstven primjer u svijetu, jer je takva nadmorska visina savladana bez zupčanika. Maksimalno dozvoljena projektovana brzina bila je 25 km/h, ali je voz nikad nije dostigao. Maksimalna “dohvaćena” putničkih bila je 18 km/h, a teretnih 12 km/h.
Izgradnjom pruge normalnog kolosjeka Bar-Podgorica 29. novembra 1959. godine, prestao je saobraćaj na uskotračnoj pruzi Bar -Vir. Mali voz, popularna Makina, nakon 50 godina rada na ovoj pruzi otišao je u istoriju.
Nije sačuvan podatak o tome da li je prije Drugog svjetskog rata neko od Italijana iz “Barskog društva” kamerom usnimio prvi crnogorski voz, ali je sačuvan serijal atraktivnih razglednica koje je za potrebe italijanskog tržišta načinila fotografska agencija iz Torina.
Kao jedina saobraćajna veza unutrašnjosti Crne Gore sa ovim dijelom Primorja, voz je naročito bio zanimljiv autorima popularnih fimskih žurnala. Kratki filmovi o razvoju i progresu socijalističke domovine, sa najnovijim vijestima iz zemlje i inostranstva, emitovali su se neposredno prije bioskopskih projekcija i bili preteče slikovnih sredstava informisanja, odnosno TV dnevnika. Žurnali koje je proizvodilo beogradsko preduzeće “Filmske novosti” prvi put su imali Bar za tematiku krajem 1946. godine, u kratkom ostvarenju “Rad na pristaništu”.
Tokom 1947. godine Pristan pod Volujicom ponovo je posjetila ekipa “Filmskih novosti”. Snimatelj S. Radović zabilježio je na petnaestometarskoj traci zapis “Izgradnja Luke Bar”, a februara 1953. proizvodno preduzeće “Lovćen film”, po scenariju Danila Lekića, a u režiji Velimira Stojanovića, snimilo je reportažu o putovanju prugom od Skadarskog jezera do Bara.
Popularna “Makina” je najljepše i najpoetičnije ovjekovječena u dokumentarnom 13-ominutnom filmu režisera Branislava Baneta Bastaća “120-004 lokomotiva” (docnije preimenovano u “Mali voz”). To je crno-bijeli film o uskotračnoj pruzi, o svakodnevnoj maršruti voza, nevoljama sa usponima, putnicima koji ga lagano napuštaju, snimljen 1959. godine i prikazan na Filmskom festivalu u Kanu godinu dana kasnije. Ovaj najznačajniji izvor pitoresknih podataka o posljednjim danima prve crnogorske pruge snimio je Dario Bremec, pisac scenarija bio je Mihailo Cagić, muziku je potpisao Bojan Adamič, a proizvodno preduzeće je “Lovćen film”. Odlično ostvarenje je dobilo počasnu diplomu na Festivalu u Vankuveru 1961. godine i dijelilo III nagradu za režiju na Prvom festivalu dokumentarnog filma u Beogradu.
Tokom 1957. godine u Baru je sniman crno-bijeli dugometražni igrani film “Četiri kilometra na sat”, čiji je lajt-motiv bila brzina kojom se navodno kompozicija penjala uz Sutorman, a u kome je učešće uzeo veliki broj statista sa Pristana i iz Starog Bara. Proizvodno preduzeće bilo je “Avala film”, scenario je potpisao Ratko Đurović, režiju Velimir Stojanović, a muziku kompozitor Bojan Adamič. U filmu koji je ovjekovječio legendarnu “Makinu”, željezničku stanicu na Pristanu, gradsku bleh-muziku, glavne uloge su glumili Žarko Mitrović, Joviša Vojnović, Petar Vujović, Milan Srdoč, Pavle Vujisić, Snežana Mihajlović i Miodrag Petrović Čkalja.
Posljednje pojavljivanje voza u filmu zbilo se neposredno pred dislokaciju kompozicije iz Dvorca kralja Nikole na Topolici, gdje je smještena aprila 1967. godine kao ekskluzivnost kompleksa. Ekipa prvog i jedinog crnogorskog spaghetti-westerna “Za šaku priganica” snimala je tokom proljeća i ljeta 2001. godine u kompoziciji akcione scene. Izradu filma potpisuje “Zupci production”, režiser je Ilija Vukotić, snimatelj i asistent režisera Dejan Senić, a glumi dvadesetak naturščika iz Bara. Za potrebe filma “Za šaku priganica” urađena je i kompjuterska 3-D simulacija voza u pokretu, a korišteni su i inserti iz filma “Mali voz”. Premijera filma upriličena je u starobarskoj tvrđavi 27. avgusta 2004. godine, kao jedan od sadržaja Prvog festivala alternativnog filma “Zlatni tovar”. Prikazan je u bioskopima u Baru i Podgorici, te kinotekama i cinema-klubovima u Splitu i Najrobiju. Publikovan je i kao DVD izdanje.
Autor: Željko Milović
