Rihard Štraus (njem. Richard Strauss, Minhen 11. jun 1864 – Garmiš-Partenkirhen 8. septembar 1949), njemački kompozitor i dirigent. Smatra se poslednjim velikim njemačkim romantičarem.
Važno je napomenuti da Rihard Štraus nije ni u kakvom srodstvu sa Johanom Štrausom, bilo ocem bilo sinom.
Rihard Štraus je rođen 11. juna 1864. godine u Minhenu. Njegov otac, Franc Štraus, bio je hornista u Minhenskoj dvorskoj operi, te je svirao, pod Bilovom, i na premijerama čuvenih Vagnerovih djela „Tristan i Izolda“ i „Majstori pjevači iz Nirnberga“, iako je, kao strog muzički konzervativac, mrzio Vagnerovu muziku. Takođe mu nije ležala ni težina ovih djela; „Majstori pjevači“ su imali 26 proba, što je značilo da je Franc Štraus, kao hornista na koga su se svi oslanjali, morao svaki dan tokom čitavog mjeseca da sjedi u rupi za orkestar, a probe su trajale veoma dugo – često duži dio dana. „Jednog dana“, piše Rihard Štraus, „Vagner je prolazio pored hornista i prolazeći im dobacio: „Vječito namrgođeni, ovi hornisti.“ Moj otac će na to: „Imamo svaki razlog da to budemo.“ Vagner je i pored toga cijenio Franca Štrausa, rekavši: „Ovaj Štraus je nepodnošljiv čovjek, ali kad zasvira, ne može se na njega ljutiti.“ Na dan Vagnerove smrti, Štraus je bio jedini član orkestra koji je odbio da ustane iz poštovanja prema preminulom kompozitoru.
Franc Štraus je svom sinu obezbijedio solidno muzičko obrazovanje. Već u petoj godini, Rihard je uzimao časove klavira kod Augusta Tomboa, a u sedmoj – violine kod Bena Valtera. Uz to, u šestoj godini, počeo je i da komponuje. Od 1874. do 1882. godine, pohađao je gimnaziju. Za to vrijeme, napisao je svoje prve kompozicije, prva kamerna djela. Njegovo školovanje, međutim, bilo je pod strogim očevim nadzorom i uglavnom ograničeno na djela klasičnih kompozitora: Hajdna, Mocarta i Betovena. Tek u šesnaestoj godini je Rihard uspio da se, uprkos očevom negodovanju, dočepa partiture Vagnerovog „Tristana“, koji mu je istinski otvorio uši za snagu muzike. Zanimljivo je, dakle, da je Štraus tako brzo uspio da se otrese od oca naslijeđene mržnje prema Vagneru (ranije je za „Zigfrida“ rekao: „Tu nema ni traga koherentne melodije… potpuni haos, rekao bih“). Kao nagrada za maturiranje gimnazije, Franc Štraus je veoma nerado poveo Riharda sa sobom u Bajrojt na izvođenje „Parsifala“; tu je on prvi i poslednji put u svome životu sreo maestra Vagnera, ali se jednostavno nije usudio, zbog oca, da se s njim upozna – zbog ovoga će žaliti do kraja svog života.
Posle mature, izvjesno vrijeme je na univerzitetu slušao predavanja iz istorije kulture, istorije književnosti i filozofije. Od 1884. godine, počinje njegov intenzivan stvaralački rad.
Rihard Štraus je za života bio veliki dirigent. Uz Gustava Malera i Artura Toskaninija, najveći u svoje vrijeme. Svojim talentom, premostio je jaz koji je nastao smrću prvog, a prije definitivne afirmacije drugog. Koncertirao je po mnogim Evropskim muzičkim prestonicama, a i u SAD. Vrhunci njegove dirigentske umjetnosti, vezuju se za Minhensku Operu, Berlinsku Dvorsku Operu i Bečku Državnu Operu. U Berlinu je od 1908. godine bio generalni muzički direktor, a od 1917. do 1920. godine, predavao je kompoziciju na Visokoj muzičkoj školi.
Odnos Štrausa prema Trećem rajhu i Nacionalsocijalističkoj partiji je stvar o kojoj se često raspravlja: Štraus sebe svakako nije smatrao pripadnikom „više rase“, a nije bio ni izjašnjeni antisemita; međutim, on se nije ni otuđio od nove uprave. Godine 1933, Gebels je Štrausa imenovao predsjednikom Komore za muziku Rajha. Ministar propagande je računao da će Štrausov ugled doprinijeti nacističkom u očima svjetske javnosti, a Štrausu su povlastice i mogućnosti koje je njegov nov položaj donio svakako bile dobrodošle; na kraju, obje strane su se razočarale: Gebels je priznao da im Štraus nije donio toliko dobra koliko se nadao, a Štraus je postao omražen širom svijeta zbog svog ”saradnje” sa nacistima. Da li je sa Štrausove strane to bio izvjestan oportunizam, ili, što je vjerovatnije, pokušaj da zaštiti svoju snaju Alis, koja je bila jevrejskog porijekla, ne može se tačno utvrditi.
Nakon smrti njegovog dobrog prijatelja, pisca Huga fon Hofmanstala, koji je napisao libreta za mnoga njegova djela, Štraus je počeo da sarađuje sa književnikom Stefanom Cvajgom. Cvajg je napisao libreto za „Ćutljivu ženu“, jedno od Štrausovih manje uspješnih djela. Kada je 1935. godine trebalo da bude premijera ovog djela, nacističke vlasti su zahtijevale od Štrausa da izbaci iz spiska autora i izvođača ime Cvajga, koji je bio Jevrejin; Štraus je hladnokrvno odbio, usled čega je premijera propala (Hitler lično je trebalo da prisustvuje, ali nije došao zbog ovog Štrausovog postupka). Štraus je Cvajgu napisao pismo podrške: „Za mene na svijetu postoje samo dvije vrste ljudi: oni koji imaju talenta, i oni koji ga nemaju!“ Cvajg nikada nije primio pismo: presreo ga je Gestapo i ono je završilo na Hitlerovom stolu. Štraus je pokušao da spase svoj položaj tako što je napisao jedno zlosrećno pismo Fireru, ali ni to mu nije pomoglo; već sledećeg dana smijenjen je sa položaja. Zvanično objašnjenje bilo je da je sam tražio da se penzioniše zbog starosti i slabog zdravlja.
Štraus je ipak napisao himnu za Olimpijske igre 1936. godine, koje su održane u Berlinu; u to vrijeme je napisao i operu „Dan mira“, koja podsjeća na radost koju je donio kraj Tridesetogodišnjeg rata – ovaj postupak, kojim je Štraus slavio pacifizam skoro pred samo izbijanje Drugog svjetskog rata, smatra se veoma hrabrim.
Štraus je užase rata zaista shvatio tek onda kada su stigli i u svijet muzike: 1943. godine je, prilikom bombardovanja Minhena, srušeno Narodno pozorište – za koje je Štraus bio jako vezan, gdje je bio dirigent i gdje je premijerno izvedeno nekoliko njegovih opera. Nedugo nakon završetka rata, komponovao je „Metamorfoze“, djelo za 23 solo gudača, kao jecaj za srušenim pozorištem (mada je bilo, u to vrijeme, kritičara na zapadu koji su bili ubijeđeni da „Metamorfoze“ predstavljaju tugovanje zbog propasti Hitlerovog režima; ne postoji ni jedna činjenica koja podržava ovu tvrdnju).
Odmah po završetku rata, Štraus je sa porodicom prebjegao u Švajcarsku, ali se kasnije ipak vratio u Njemačku.
Poslednjih godina svoga života, gotovo da nije koncertrirao, već je živio povučeno u svojoj vili u Garmišu, gdje je i umro posle bogatog i ispunjenog života, u dubokoj starosti, 8. septembra 1949. godine.
No, Rihard Štraus je ostao slavan kompozitor. Pored prvih kamernih djela, izvjesnog broja solo-pjesama i solističkih koncerata, njegovo se stvaralaštvo dijeli na dva velika perioda, koja se ne mogu vremenski strogo ograničiti, a koja obuhvataju dva za Štrausa najkarakterističnija muzička roda: simfonijsku poemu i operu.
Prvi period obuhvataju njegove simfonijske poeme. Štraus je pošao od one tačke do koje je stigao tvorac ovog muzičkog oblika – Franc List, da bi ga u svom stilu razvio do vrhunca.
Posle mladalačke simfonijske poeme Iz Italije, uslijedilo je prvo remek – djelo na ovom području – Don Žuan (nastalo 1888 .godine). Štraus se ovdje nije koristio Molijerovim i Mocartovim uzorom, već se oslanjao na tekst Nikolausa Lenaua, u kome legendarni zavodnik svojevoljno odlazi u smrt, zasićen životom. Impozantna je tema Dona Ane iz ove poeme, a sam Rihard Štraus je dugo godina kasnije dirigovao ovo djelo. Slede simfonijske poeme Smrt i preobraženje (1889), u kojoj Štraus muzikom efektno dočarava dramu poslednje čovjekove bitke, smrt i spasenje duše, te Magbet (1890), prema Šekspiru, nažalost, manje uspjelo djelo. Sa poemom Veseli Doživljaji Tila Ojlenšpigla (1895), Štraus je postigao svoje drugo remek – djelo. U njemu muzikom prikazuje zgode i nezgode jednog šereta, njemačkog Petrice Kerempuha, od scene na pijaci, preko izrugivanja profesorima, sve do izvođenja pred sudije, osude na smrt i pogubljenja na licu mjesta. Djelo je odmah steklo ogromnu popularnost, ali Štraus još nije rekao sve na ovom području. Slijedi opsežna poema Tako je govorio Zaratustra (1896), prema Ničeu, u kojoj Štraus iznosi i svoje filozofske poglede. Impozantna je prva tema prirode i rađanja sunca na početku djela, potcrtana udarima timpana, te tema nauke izražena fugom na tešku basovsku temu. Vrhunac na polju simfonijske poeme, Štraus postiže djelom Don Kihot (1898), gdje temu viteza donosi violončelo, a temu njegovog štitonoše Sanča Panse donosi odabrana instrumentacija: viola, basklarinet i tuba. Djelo nosi podnaslov fantastične varijacije na jednu temu viteškog karaktera i kroz uvod i deset varijacija, nižu se u vitezovoj mašti sve dogodovštine, od snova o Dulčineji, preko borbe sa stadom ovaca i vjetrenjačama (čuvena je upotreba takozvane mašine za vjetar), do borbe sa Vitezom plavog mjeseca i finala i Don Kihotovog spokojnog odlaska u smrt.
Sledeći pokušaji Riharda Štrausa na ovom području su se izjalovili sve do 1945.godine. Do tada su nastala samo dva djela osrednje vrijednosti: Simfonija Domestika (1903), u kojoj Štraus dočarava prizore iz porodičnog života, te Alpska Simfonija (1915), nažalost, veoma razvučena.
Najzad, 1945. godine, kompozitor završava ovaj niz poema impozantnim djelom za gudački orkestar, Metamorfoze, kojim se veličanstveno oprašta od jednog zlatnog perioda u istoriji muzike.
Drugi period – Štraus XX vijeka – pripada operskoj muzici. Štraus je dao značajan doprinos razvoju opere u proteklom vijeku, a sarađivao je sa libretistima Hugom Fon Hofmanštalom, sa kojim je ostvario svoja najbolja djela, a u poznim godinama i sa Jozefom Gregorom.
Posle prvih opera, Guntram (1894) i Požar (1901), nastaje prvo popularno djelo, Saloma (1905), prema Oskaru Vajldu. Opera je pisana u jednom činu, a iz nje je popularna Igra sedam velova, u ritmu valcera. Slijedi opera Elektra (1908), prema Euripidu, a operom Kavaljer s ružom (1910), Štraus postiže vrhunac u svojoj operskoj umjetnosti. U ovoj muzičkoj komediji Štraus nam prikazuje Beč marijaterezijanskog razdoblja, sa svim njegovim intrigama. Zanimljivo je da je i ovdje Štraus koristio valcer, koji u Beču toga vremena nije postojao. Posle ove opere, slijedi čitav niz ostvarenja: Arijadna na Naksosu (1912, prerađena 1917. godine), Žena bez sjenke (1919), Intermeco (1924), za koju je sam kompozitor napisao libreto, a u kojoj obrađuje prizor iz svog bračnog života. Slijede Egipatska Jelena (1928), mitološke sadržine, Arabela (1932), lirska komedija u tri čina, pandan Kavaljeru s ružom, Ćutljiva žena (1935), Dan mira (1938), Dafne (nastala takođe 1938. godine), Danajina ljubav (1940) i poslednja opera, Kapričo (1942), sa tematikom iz 18 veka. To je jedna varijanta Versajskih Empromptija.
Osim što je pisao instrumentalnu muziku, Štraus je napisao i nekih dvije stotine solo pjesama. Među njima se naročito ističu takozvane „Četiri poslednje pjesme“, komponovane na stihove Hermana Hesea („Proljeće“, „Septembar“ i „Pred snom“) i Jozefa fon Ajhendorfa (poslednja pjesma, „Predvečerje“). Iako se obično izvode u ovom rasporedu, on hronološki nije ispravan (na primer, pjesma „Predvečerje“, iako se izvodi poslednja, u stvari je napisana prva); nema nikakvih nagovještaja da je sam Štraus osmislio takav raspored – on je djelo kasnijih izvođača. Takođe, nema ni nagovještaja da je Štraus ove četiri pjesme ikad zamislio kao jedinstveno djelo. Sve četiri su napisane 1948. godine i predstavljaju njegova poslednja djela, a zajednička im je tema smrti. Odlikuje ih spokojna, smirena atmosfera, a na kraju „Predvečerja“ Štraus muzički citira sopstvenu tonsku poemu „Smrt i preobraženje“.
Izvor: Wikipedia
