Šandor Petefi, rođen kao Aleksandar Petrović (mađ. Petőfi Sándor; Kiškereš, 1. januar 1823 — Šegešvar, 31. jul 1849), mađarski pjesnik srpskog porijekla i jedan od vođa mađarskog nacionalnog pokreta iz 1848.
Biografija
Petefi je rođen na novogodišnje jutro 1823. godine u gradu Kiškereš, Kraljevina Mađarska. Stanovništvo Kiškereša je bilo pretežno slovačkog porijekla, što je bila posljedica politike rekonstrukcije Habzburgovaca koja je bila osmišljena da naseli nemađare u oblastima koje su opustošene tokom turskih ratova. U njegovom izvodu iz matične knjige rođenih, na latinskom, njegovo ime je „Alexander Petrovics”, gdje je „Alexander” latinski ekvivalent mađarskom „Šandor”. Njegov otac, Ištvan (Stefan) Petrović, bio je seoski mesar, krčmar i Srbin druge generacije, dok Mađari kažu da je bio Slovak, doseljenik u Veliku mađarsku ravnicu. Marija Hruz, Petefijeva majka, bila je sluga i pralja prije udaje. Ona je bila slovačkog porijekla i govorila je mađarski sa izvjesnim akcentom. Petefijevi roditelji su se prvi put sreli u Maglodu, vjenčali u Azodu i preselili se u Kiškereš godinu dana prije rođenja pjesnika.
„Petefi” mu je odabrano umjetničko ime, pseudonim koji je koristio od 1843. godine. Petefi se smatra najtalentovanijim i najboljim mađarskim lirskim pjesnikom 19. veka. Po Veljku Petroviću, pjesnik Šandor Petefi nije Slovak (kako Mađari smatraju) već je njegov prezimenjak, Srbin po porijeklu. Potiče od grane porodice Petrović iz Baje, koja se krajem 18. vijeka zaista preselila u Kiškereš. U tom mjestu je živio do 1809. godine trgovac Aron Petrović, Srbin iz Baje, čiji sin Dimitrije (rođ. 1799) postao vjerovatno prvi srpski akademski vajar. To je drugi Petrović i to Srbin, u tom slovačkom mjestu. U Kiškerešu nije bilo pravoslavne crkve, pa je kršten u slovačkoj bogomolji. Roditelji su mu se kasnije premjestili u obližnju Feređhazu, gdje su stekli značajan imetak.
I po mađarskom “velikom šovinisti” Miklošu Barti, koji je govorio na godišnjici Petefijeve smrti 1899. godine – pjesnik je bio srpskog roda. Bilo je to na velikoj mađarskoj svečanosti održanoj kod Šegešvara u Erdelju, gdje je baš na mjestu Šandorove pogibije postavljen dostojan spomenik. Barti je tom prilikom izgovorio sledeće riječi: “Budite pozdravljeni prijatelji Srbi, koji ste nam dvije zvijezde istakli na mađarskom nebu: Damjanića i Petefija“. Citat su prenijeli svi mađarski listovi, pa i zvanični “Mađarorszag” u broju 210/1899. godine.
Još kao gimnazijalac je počeo da piše i objavljuje poeziju.
Nakon gimnazije – uprkos očevom protivljenju, koji je želeo da kao on i Šandor bude mesar – kreće na put, luta, drži kućne časove, i raznim drugim poslovima zarađuje za hleb. Poslali su ga brižni roditelji u Šopron, da nastavi učenje u tamošnjem liceju, ali on je završio u kasarni 1839. godine. Da ne bi nikome bio na teret, sa 16 godina prijavljuje se u austrijsku vojsku u Šopronu. Njegova jedinica dobija premještanje u Grac, a mladi Petefi se nada da će uspjeti da vidi i Italiju. Međutim, četa je stacionirana u Hrvatskoj, a kao da to razočarenje i nije bilo dovoljno, teška vojna služba stavlja mladićevo zdravlje na probu. U jesen 1840. u Karlovcima počinje da pljuje krv te završava u bolnici. Nedugo nakon toga, u Zagrebu dobija tifus i ponovo je u bolnici. Nakon bezuspješnog liječenja šalju ga nazad za Šopron, a januara 1841. biva otpušten.
Tada mu na um dolazi ideja da se oproba glumom i jedno vrijeme radi kao glumac putujućeg pozorišta. Krajem 1843. i dalje bolestan i slab, u ljetnjoj odjeći dolazi u Debrecin. Na te teške dane ovako se sjeća pjesnik:
„ Zimu 1843/4 izvukao sam u ovom debelom gradu gladujući, smrzavajući se i bolestan kod jedne siromašne, ali dobre starice, Gospod da je blagodari. Da se ona nije o meni brinula, ni ovo pismo ti ja ne bih pisao sa ovoga svijeta, već sa onog drugog. Bio sam onakav jadan lutajući glumac, na koga ni bog ni čovjek oči ne okreće.”
Tada, pod pazuhom sa sveskom u koju je sabrao svoje pjesme, kreće da nađe izdavača za njih. Na putu do Budima, zastaje u Egeru kod kanonika Bele Tarkanjija (mađ. Tárkányi Béla) koji je i sam bio pjesnik, te ga sa mladim učenicima Seminara rado primaju i slušaju njegove pjesme. Ojačan i ohrabren stiže u Peštu gdje nalazi izdavača za svoje pjesme, a dobija i posao urednika novina. Prvi put nakon lutanja Šandor može da se vrati kući, gdje se izmiruje sa ocem, a u sjećanje na taj period piše neke svoje najpoznatije pjesme. Konačno, kao samostalan čovjek koji se brine o sebi, ima radno mjesto i platu od 15 austrijskih forinti, u mogućnosti je da se kreće u otmjenom društvu kafana i u društvima književnika i pjesnika. Konačno 1846. izdaje svoju prvu zbirku pjesama, i put mu se otvara ka široj javnost i slavi.
U jesen 1846. upoznaje se sa Julijom Sendrei (mađ. Szendrey Júlia) kćerkom feudalnog službenika iz Erduda, koji nerado pristaje na njihovo vjenčanje, jer kćerki želi nekog bogatog feudalca a ne “budalastog” pjesnika. Ali njihova ljubav – kojoj Petefi posvećuje mnoge pjesme – pobjeđuje, i nakon više od pet prosidbi i molbi, 8. septembra 1847. strogi otac pristaje da se Petefi i Julija uzmu. Imali su jedno dijete, sina Zoltana koji se rodio 15. decembra 1848, manje od godinu dana prije pjesnikove smrti.
Prema predanju, na dan izbijanja ustanka 15. marta 1849. Julija Sendrei je okačila Šandoru na odijelo prvu mađarsku kokardu, simbol revolucije, koji je sašila po uzoru na parisku narodnu trobojku. Taj dan je pjesnik napisao i svoje poznato djelo “Pjesmu nacije” (mađ. Nemzeti dal).
U burnim godinama koje su potresale veći dio Evrope, Petefi se postepeno isticao kao vatreni mađarski nacionalista, pobornik republike i pristalica revolucije. 1848. dolazi na čelo peštanske omladine i ubrzo postaje ideolog revolucije za otcjepljenje od Habzburške monarhije i osamostaljenje Mađarske. Međutim, ubrzo su mađarski plemići preuzeli rukovodstvo i ušli u dogovore sa austrijskim dvorom o povlasticama i ustupcima. Revolucionar Šandor se pridružio pobunjeničkoj vojsci koja je krenula u rat protiv habzburških trupa. Na nesreću po pobunjenike Rusija se aktivno uključila u događaje podržavši bečki dvor, a u namjeri da se uguši revolucionarni republikanizam. Petefi je najvjerovatnije poginuo 1849. u bici kod Šegešvara, mada je ispravnije reći da mu se tu izgubio svaki trag.
Pojavio se prije rata članak u beogradskom dnevnom listu, koji je iznio tvrdnju da Petefi nije stradao u Erdelju, već je kao ruski zarobljenik i ranjenik umro mnogo kasnije u Sibiru. Autor članka je prenio pisanje mađarskog nedjeljnika “Naplo”, i naveo nekoliko svedoka, pa i navodnog Šandorovog unuka, Rusa – Viktorovića Petrova. Po njemu se deda Šandor, mađarski major, kao zarobljenik našao teško bolestan u Sibiru, u jednom selu u blizini Cite. Tu se izliječio i oženio sa kćerkom bakalina, sa kojom je imao sina Viktora i kćer Mavru. Ostareli pjesnik je bio ozbiljan čovjek, koji je hramao – vukao nekad povrijeđenu nogu. Živio povučeno i skromno a svi su ga znali kao “mađarskog pjesnika”.
Njegova poezija je imala veliki uticaj na srpske i južnoslovenske pjesnike, posebno na Đuru Jakšića i Jovana Jovanovića Zmaja.
Danas, most u Budimpešti nosi njegovo ime. Drugi kanal mađarskog javnog radija posvećen omladini nosi ime Radio Petefi; od 2015, drugi program državne televizije, takođe posvećen omladini nosi Petefijevo ime.
Petefijeva poezija
Kao vodeći pjesnik mađarskog romantizma, on je i najzaslužniji što je mađarska poezija poznata u svijetu. Iako je stradao veoma mlad, ostavio je značajno književno djelo. Oduševljen njegovim pisanjem Jovan Jovanović Zmaj je na srpski jezik preveo i prepjevao dvadesetak Petefijevih pjesama.
Petefijevo pjevanje odlikuje jednostavnost i neposrednost, obogaćeno motivima iz narodnog života:
„Na kraj sela čađava mehana,
iz nje štrči kosa nečešljana.
Nečešljana od silnoga pića,
to je kuća seoskih mladića.
Iz kafane pijan ja izlazim,
čudnovate ulice nalazim.
Levo, desno, nigde moga stana,
oj, ulice ala si pijana!
Gle mjeseca što se nakrivio,
na jedno je oko zažmirio.
A drugo je sasvim zatvorio,
sram ga bilo i on se napio!
Tko to lupa na moj prozor tako,
zar vi momci ne znate polako?
Moj Milenko leg’o je da spava,
od te muke zaboli ga glava!”
(Na kraj sela čađava mehana. Prepjev Jovana Jovanovića Zmaja)
U ljubavnoj lirici Petefi je čist romantičar koji živahno pjeva o svojim osjećanjima i raspoloženjima:
„Kako da te nazovem,
kad sred sumraka, snatreći,
večernje zvezde lepih ti očiju,
diveći se, moje gledaju oči,
kao da ih sad vide prvi put…
Te zvezde,
čiji je svaki zrak
po jedan potok ljubavi,
koji teče ka moru duše moje
kako da te nazovem?
Kako da te nazovem,
kad mi dobaciš pogled svoj,
taj pitomi golub,
čije je svako pero
po jedna maslinova grana mira
i čiji je dodir tako dobar!
Zato što je mekši od svile
i od jastuka u kolevci
Kako da te nazovem?”
(Kako da te nazovem. S mađarskog prevela Draginja Ramadanski)
Petefi je, u skladu sa idejama romantizma i bajronizma, bio ogorčeni protivnik društva u kome je živio te je sa oštrom satirom i osudom pjevao o gotovanskom i jalovom životu mađarskog plemstva, o odsustvu rodoljublja i zanemarivanja opštih društvenih vrijednosti:
„Nerad svrha je života.
Lenčarim, da je divota.
Dost’ što seljak radit zna.
Mađarski sam plemić ja.
Za nauku da živim? Baci!
Naučnici — siromasi!
Niti čitam, niti pišem — pa?
Mađarski sam plemić ja!
Ne brinem se da li strada
domovina u sto jada;
već će proći sudba zla.
Mađarski sam plemić ja!”
(Mađarski plemić. Preveo Staniša Veličković)
Djela
Pjesme
Krčma (1843)
Biseri ljubavi (1845)
Oblak (1846)
Pjesma nacije (1848)
Epovi
Vitez Janoš (1844)
Apostol (1848)
Romani
Dželatov konopac (1845)
Za Press priredio: Dragan Leković
