Ključni i najkontroverzniji naučnik u američkom projektu “Menhetn” u kome je od 1942. do 1945. stvorena prva atomska bomba, posle Drugog svjetskog rata bio je sumnjičen da je komunista jer je javno istupao protiv pravljenja hidrogenske bombe. Na suđenju je oslobođen optužbi, ali Vojska SAD je prekinula saradnju s njim. Umro je 18. februara 1967. razočaran svojim strašnim otkrićima i mučen grižom savjesti.
Američki general Lesli Grouvs, zadužen za projekat “Menhetn” insistirao je da Openhajmer bude naučni direktor ovog programa, iako je znao da je tridesetih godina bio simpatizer komunizma.
– Bio je genije. Pravi genije. Openhajmer je znao o svemu. Mogao je da govori sa vama o čemu god hoćete. Pa dobro, ne baš o svemu. Mislim da je bilo nekoliko stvari o kojima nije znao ništa. Nije znao ništa o sportu – svjedočio je Grouvs posle rata.
On je vodio tešku bitku s kontraobavještajcima koji su nadzirali naučnike u Los Lamosu i 1943. poslali izvještaj Pentagonu: “Služba bezbjednosti ovdje još uvijek misli da Openhajmer ne zaslužuje puno povjerenje i da njegova nacionalna vjernost nije pouzdana. Mislimo da jedina potpuna lojalnost koju je on u stanju da pruži pripada nauci. Ako bi mu sovjetska vlada ponudila više za napredak njegovih naučnih zadataka, veoma sumnjamo da bi onda izabrao tu vladu i prema njoj bio lojalan.”
Da su bezbjednjaci vjerovatno bili u pravu pokazalo je Openhajmerovo euforično ponašanje prilikom testiranja prve nuklearne bombe u pustinji Novog Meksika. Super-tajna proba pod šifrom “Triniti” izvedena je u vazdušnoj bazi Alamogordo, gdje je na vrh čeličnog tornja postavljena atomska bomba nazvana Naprava koja je aktivirana 16. jula 1945. pred svitanje.
Kada je eksplodirala oslobodila je energiju ravnu energiji eksplozije 19.000 tona eksploziva TNT a cijela dolina bila je osvijetljena nepodnošljivom svjetlošću, hiljadu puta jačom od sunčeve u podne ljetnjeg dana. Uslijedio je vatreni udarni talas praćen snažnim zemljotresom i vrelim vjetrom.
Ekipa vodećih vojnih i naučnih rukovodilaca projekta posmatrala je eksploziju iz bunkera na devet kilometara od bombe, a mrtvu tišinu prekinuo je Openhajmer.
– Ako bi svjetlost hiljadu sunaca izbila odjednom na nebu, istovremeno – bili bi oni jednaki sjaju tog veličanstva – citirao je stih iz drevnog indijskog nacionalnog epa Bhagavad gita.
Svjedoci su se sjećali da je zapao u neku vrstu mističnog transa i neljudskim glasom nastavio da recituje:
– Ja sam smrt, koja sve uništava, onaj koji prijeti svjetovima.
Sam Openhajmer je u memoarima opisao taj trenutak:” Neki su se smijali, neki su plakali, dok je većina ćutala. Kroz glavu su mi prolazili stihovi iz “Bhagavad–Gite” u kojima Krišna pokušava da uvjeri Princa da treba samo da vrši svoju dužnost, a ovaj kaže: ‘Ja sam postao smrt: rušilac svjetova’.”
Ekstatične reakcije su pokazivali i drugi prisutni vrhunski naučnici, radujući se kao djeca uspjelom eksperimentu koji je čovječanstvo uveo u doba nuklearnog straha.
– U periodu 1947–1952 Openhajmer je bio na čelu Instituta za napredne studije i predsjedavajući Generalnog savjetodavnog komiteta pri Komitetu za atomsku energiju. Međutim, 21. decembra 1953. god. biva optužen za raniju saradnju sa komunistima, odlaganje imenovanja Sovjetskih agenata i odbijanje gradnje hidrogenske bombe. Iako je proglašeno da nije kriv po navodima optužnice, bio mu je zabranjen dalji pristup vojnim tajnama. Raskinut je i njegov ugovor kao savjetnika u Komitetu za atomsku energiju. Udruženje naučnika Amerike stalo je u njegovu odbranu protestvujući protiv suđenja. Openhajmer postaje svuda u svijetu simbol naučnika koji u pokušaju da riješi svoj moralni problem nastao naučnim otkrićima, postaje žrtva lova na vještice. Poslednje godine života provodi u radu na ideji odnosa nauke i društva. U Prinstonu, 18. februara 1967.godine, u svojoj 64–oj godini, umro je od raka grla – navodi istoričar nauke Drago I. Dragović.
Izvor: Večernje novosti
