O visini prihoda i inflaciji se posljednjih nekoliko godina raspravlja za porodičnim stolom, na poslu, u prolazu na ulici. Prisustvo rasta cijena osjeća se u svakodnevnim razgovorima, kao dio stvarnosti koja oblikuje živote svih nas. Parafrazirajući Karla Marksa, jednog od najvećih filozofa i ekonomista u istoriji, bauk kruži svijetom – bauk inflacije.
Dok Evropska centralna banka (ECB) inflaciju u visini od oko 2% smatra prihvatljivom, u praksi se stope inflacije značajno razlikuju od države do države. U Crnoj Gori smo u posljednjih nekoliko godina svjedočili periodima deflacije, naglog rasta inflacije i njenog kasnijeg smirivanja. Analiza podataka pokazuje da je ključnu ulogu u oblikovanju i obuzdavanju inflatornih trendova imalo više faktora: ekonomski šokovi izazvani COVID-19 pandemijom, globalna kretanja izazvana ratom u Ukrajini, politike različitih crnogorskih vlada, aktivnosti najvećih crnogorskih preduzeća usmjerene na maksimalno povećanje dobiti, te programi rasta plata i penzija. U nastavku analiziramo šta nam brojke govore o inflaciji i životnom standardu u Crnoj Gori od januara 2020. do danas, uz poseban fokus na uzroke i posljedice.
Od inflatorne eksplozije za vrijeme Abazovića do normalizacije u toku Spajićevog mandata
Pandemijska 2020. godina donijela je deflaciju, odnosno pad prosječnih cijena, što je rezultat smanjene ekonomske aktivnosti i niske potrošnje građana. Deflacija označava period u kojem cijene u prosjeku padaju, što može zvučati pozitivno, ali u ekonomskoj praksi često ukazuje na probleme poput slabe tražnje, recesije i opšteg smanjenja ekonomske aktivnosti. U tom periodu, inflacija je bila negativna, što znači da su cijene bile niže nego godinu ranije. To vidimo na grafiku br. 1, koji prikazuje mjesečne podatke za godišnju stopu inflacije u periodu januar 2020. – decembar 2024. Tako, dok je u martu 2020. godine iznosila simboličnih -0.1%, u avgustu 2020. je zabilježen pad cijena od -1.3% u odnosu na isti mjesec prethodne godine.
Kako su se svjetska tržišta oporavljala, centralne banke, uključujući ECB i američki FED, počele su sa štampanjem novca kako bi stimulisale potrošnju i obnovile poremećene lance snabdijevanja. Ovaj period ekspanzivne monetarne politike poklopio se sa dolaskom vlade Zdravka Krivokapića u decembru 2020. godine. Kada je on preuzeo funkciju premijera, inflacija je iznosila -0.9%, da bi godinu dana kasnije porasla na 4.5%, a u februaru 2022., kada njegova vlada pada, cijene su bile 6.4% veće nego godinu ranije.
Invazija Rusije na Ukrajinu u februaru 2022. dodatno je pogoršala situaciju, pogotovo zbog rasta cijena energenata, što je izazvalo tzv. „uvezenu inflaciju„. Poskupljenje nafte, gasa i struje direktno je uticalo na povećanje troškova proizvodnje, što je dodatno poguralo cijene naviše, a talas poskupljenja iz Evrope i svijeta prelio se na Crnu Goru kao izrazito uvozno orjentisanu ekonomiju. Vlada Dritana Abazovića nije uspjela da obuzda inflatorni talas. Naprotiv, u njegovom mandatu inflacija je nekontrolisano rasla – u maju 2022. je skočila na 10.6%, u avgustu na 13.9%, da bi vrhunac dostigla u novembru 2022. kada je iznosila 15.8%. Nakon toga, inflacija je postepeno opadala, ali i dalje ostajala visoka.
Tek dolaskom vlade Milojka Spajića u oktobru 2023. godine došlo je do normalizacije nivoa inflacije – sa 6.6% inflacija je već u julu 2024. oborena na prihvatljivih 3%, a do kraja godine dodatno opala, padajući ispod evropskog prosjeka.
Crna Gora u poređenju sa EU i regionom
Inflatorna kriza nije pogodila samo Crnu Goru, već je značajan rast cijena bio odlika regionalne, evropske i svjetske ekonomije u periodu od 2021. godine do danas. U prilog tome idu i podaci sa grafika br. 2, gdje je uočljivo da se inflacija u Crnoj Gori, Evropskoj uniji (EU) i eurozoni (članicama EU koje koriste euro kao valutu plaćanja) kreće po istom obrascu. Dok je inflacija u Crnoj Gori u 2019. i 2020. godini bila niža od prosjeka u EU i eurozoni, tokom 2021. je počela da raste, a vrhunac je dostigla 2022. kada je u Crnoj Gori u prosjeku iznosila 11.9%, dok je u EU bila 9.2%, a u eurozoni 8.4%. Ipak, i te godine je veću inflaciju od Crne Gore imalo 9 od 27 članica EU.
U toku 2023. i 2024. godine došlo je do pada nivoa inflacije u sva tri slučaja, a 2024. godinu je Crna Gora završila sa prosječnim nivoom inflacije od 3.6%, dok je u EU bila 2.6%, a u eurozoni 2.4%. Da je Crna Gora tada bila članica EU, bila bi 22. od 28. država članica po vrijednosti prosječne inflacije u 2024. – veću inflaciju od nje imale su države poput Belgije, Poljske ili Estonije.
Rezultati u drugoj polovini 2024. godine su bili pogotovo veoma pozitivni kada je u pitanju obuzdavanje inflacije – od avgusta pa sve do decembra 2024., inflacija u Crnoj Gori je svakog mjeseca bila niža od EU prosjeka. Tako, u decembru 2024. godišnja stopa inflacije u Crnoj Gori, mjerena harmonizovanim indeksom potrošačkih cijena, iznosila je 2.6% i bila je niža nego u 15 od 27 država članica EU. Podaci su prikazani u grafiku ispod.
Kada se posmatra region, u decembru 2024. godine veći nivo inflacije imale su Sjeverna Makedonija (5.7%), Srbija (4.5%), Hrvatska (4.5%), a manji Albanija (2.5%).
Zahvaljujući programima Evropa sad 1 i 2 porasli prihodi i poboljšan životni standard
Rast cijena utiče na životni standard građana. Međutim, prilikom analize inflacije, važno je posmatrati i kretanje prihoda građana. Čak i kada inflacija djeluje umjereno, poput 3%, ona može dovesti do pada kupovne moći ako, recimo, plate u istom periodu rastu sporijim tempom, na primjer za 2%. U tom slučaju, iako nominalno primamo veću platu, njena realna vrijednost opada – jer sa povećanjem od 2% naspram inflacije od 3%, stvarna, realna kupovna moć zapravo bilježi pad.
Zbog toga, kako bi analizirali realni rast prihoda, poredili smo inflaciju i rast cijena s rastom plata i penzija u periodu od januara 2020. do decembra 2024. godine, kako bismo dobili precizniju sliku o kupovnoj moći građana. Tako, prema podacima Monstata, za dati period ukupna inflacija je iznosila 29.4%.
Minimalna penzija je od januara 2020. do decembra 2024. porasla sa 128.8 na 450 eura (rast od 249.4%), dok je prosječna penzija prema podacima Fonda PIO porasla sa 288.9 na 519.6 eura (rast od 79.9%). Kada se uzme u obzir inflacija od 29.4%, realni rast penzija i dalje je visok – 170% za minimalnu i 39% za prosječnu penziju. To znači da crnogorski penzioneri imaju 39% više realne vrijednosti prosječne penzije za trošenje nego prije pet godina.
Slična dinamika primijećena je i kada su u pitanju netto zarade – minimalna netto zarada za radnike sa srednjom stručnom spremom u posmatranom periodu porasla je sa 222 eura na 600 eura (+170.3%), za visokoškolce sa 222 eura na 800 eura (+260.4%), dok je prosječna netto zarada porasla sa 524 eura u januaru 2020. na 1012 eura u decembru 2024. godine (+93.1%). Realni rast prosječne netto zarade, kada se uzme u obzir inflacija, iznosi 49.3%, što demantuje spekulacije da je inflacija „pojela“ povećanja prihoda i da ljudi raspolažu sa manje novca nego prije implementacije programa Evropa sad 1 i 2. Upravo suprotno – u uslovima dramatične globalne inflacije, ovakva dinamika rasta prihoda značajno je pomogla održanje životnog standarda građana Crne Gore, jer bi bez povećanja plata i penzija on bio narušen.
Inflacija pohlepe
Ranije smo, na grafiku br. 3, već prikazali da je inflacija u Crnoj Gori brže rasla, a sporije padala u poređenju sa državama EU i eurozone. Jedan od razloga za to je što se Crna Gora, pored „uvezene” inflacije, suočila i sa tzv. „inflacijom pohlepe“ (engleski „greedflation”) – fenomenom u kojem trgovci, koristeći opšti rast cijena, dodatno povećavaju marže kako bi ostvarili ekstra profit. To je najbolje vidljivo na grafiku ispod, koji je vrlo sličan onom sa početka teksta, uz dvije razlike – prikazuje kraći period, od januara 2021. do decembra 2024. godine, i osim nivoa ukupne inflacije prikazuje i nivo inflacije za hranu i bezalkoholna pića.
Vidljivo je da postoji snažna veza između ove dvije krivulje, ali primjetno je da su u periodu neobuzdane inflacije koja se desila za vrijeme vlade Dritana Abazovića cijene hrane i bezalkoholnih pića rasla znatno više od prosječne inflacije. Tako, dok je kao što smo rekli, najviša ukupna inflacija bila zabilježena u novembru 2022. godine kada su cijene u odnosu na novembar 2021. porasle 15.8%, cijene hrane i bezalkoholnih pića su za isti vremenski period porasle čak 28.8%.
Nasuprot tome, cjelokupno trajanje vlade Milojka Spajića obilježio je trend prema kome je porast cijena prehrambenih proizvoda bio niži od ukupne inflacije – simptomatično, to je najvidljivije bilo od jula 2024. do kraja godine, kada su u većini mjeseci prema podacima EUROSTAT-a cijene bile niže nego u istom periodu 2023. godine.
Porast cijena hrane i bezalkoholnih pića, znatno veći od prosječne inflacije, pogodovao je poslovanju trgovinskih lanaca. Prodajni prihodi najvećeg crnogorskog trgovinskog lanca, kompanije Voli trade u vlasništvu Dragana Bokana, su na kraju 2021. iznosili više od 251 milion eura, u 2022. su porasli na preko 305 miliona a u 2023 na preko 348 miliona.
Sličan trend rasta imao je i HD Laković, drugi najveći trgovinski lanac u Crnoj Gori, koji je 2021. ostvario prihode od prodaje u visini od 165 miliona eura. Prihodi od prodaje su sljedeće godine porasli na više od 194 miliona eura, da bi poslovnu 2023. godinu HD Laković završio sa više od 225 miliona prihoda. Kada posmatramo zbirne podatke za šest najvećih trgovinskih lanaca u Crnoj Gori (Voli trade, HD Laković, Idea, Domaća Trgovina, Franca i Megapromet) primjećujemo impozantan porast prihoda sa 693 miliona u 2021. na gotovo milijardu eura u 2023. godini.
Rastao je ne samo prihod, već i netto dobit, tj, razlika između prihoda i rashoda. Tako, Voli trade je 2021. godine zaradio više od 5 miliona eura netto, godinu dana kasnije je taj iznos dupliran na preko 11 miliona, a 2023. utrostručen na više od 15 miliona eura. Sličan trend rasta, doduše nešto sporiji, zabilježio je i HD Laković – dobit ovog trgovinskog lanca narasla je sa nepunih 5 miliona na gotovo 10 miliona eura između 2021. i 2023. godine. Ukupan netto profit najvećih šest crnogorskih trgovinskih lanaca u 2023. godini iznosio je skoro 33 miliona eura, što je znak izuzetno dobrog poslovanja, pogotovo ako se ima u vidu činjenica da je u posljednjoj pred-Covid godini kumulativni profit kompanija bio „svega“ 13 miliona eura.
Još jedna potvrda fenomena „inflacije pohlepe” je snažan rast netto dobiti trgovačkih lanaca, koji je procentualno bio veći od rasta njihovih prihoda od prodaje. To znači da su preduzeća pored povećanog obima poslovanja, dodatno povećavala i profitne marže, što je još više poguralo inflaciju i zaradu trgovinskih lanaca. Tako, udio netto dobiti u ukupnim prihodima od prodaje je kod Volija porastao više nego dva puta (sa 2.1% na 4.5%), kod HD Lakovića za pola (sa 2.9% na 4.4%), a kod najvećih šest trgovinskih lanaca zbirno porastao je dva ipo puta u periodu između 2021. i 2023. godine (sa 1.35% na 3.3%).
Zaključak
Ekonomski pokazatelji jasno ukazuju na ključne razlike između politika dvije posljednje vlade. Period vladavine Dritana Abazovića obilježen je nekontrolisanim rastom inflacije, koja je u novembru 2022. dostigla rekordnih 15.8%. Njegova vlada nije uspjela da kontroliše rast cijena, niti da preduzme konkretne uspješne mjere za zaštitu kupovne moći građana.
Nasuprot tome, dolaskom Milojka Spajića na čelo vlade, inflacija je postepeno svedena na prihvatljiv nivo, a u drugoj polovini 2024. godine bila je čak niža od prosjeka EU. Programi „Evropa sad 1“ i „Evropa sad 2“ značajno su doprinijeli rastu plata i penzija, čime su građani imali realno veću kupovnu moć uprkos globalnim inflatornim pritiscima.
Međutim, analiza podataka ukazuje i na prisustvo „inflacije pohlepe“, gdje su trgovački lanci koristili inflaciju kao izgovor za dodatno povećanje cijena i ekstraprofita. Najveći trgovinski lanci ne samo da su povećali prihode, već su i znatno povećali profitne marže, čime su dodatno pogoršali inflatorne pritiske. Dok su se plate i penzije povećavale u korist građana, trgovački sektori su ostvarivali rekordne profite na račun potrošača.
Iako je Crna Gora sada u fazi stabilizacije, ostaje pitanje regulacije tržišta i zaštite građana od neopravdanog rasta cijena u budućnosti. Ukoliko se ne nastave mehanizmi kontrole marži i transparentnosti u trgovinskom sektoru, postoji opasnost da će se slični inflatorni trendovi ponoviti.
PROMO TEKST
