Galerije Cezar, car govedara i tvorac Feliks Romulijane

Gaj Valerije Galerije Maksimijan, imperator. Jedan od vladara Rimskog carstva. Dok su ga savremenici slavili kao izuzetno hrabrog, plemenitog i lepog čoveka, hrišćanski istoričari smatrali su ga najgorim vladarom, autokratom i prikazivali ga kao neprijatelja svake kulture i učenosti. Bez obzira na kontroverzna mišljenja, Dioklecijan ga je 293. godine posinio, proglasio Cezarom i savladarom. Galerije Maksimijan na prostoru tadašnje Gornje Mezije, a sada istočne Srbije podiže carsku palatu – da svedoči o životu i moći jednog vladara i da njega i njegovu majku Romulu posle smrti uvrsti u bogove i postane mesto trajnog hodočašća.

Tvorac Feliks Romulijane, sakralno memorijalnog spomenika sa kraja trećeg i početka četvrtog veka – imperator, cezar i tetrarh Galerije, vladao je Rimskim carstvom od 305. do 311. godine sa Dioklecijanom, Konstancijem Hlorom i Maksimilijanom Herkulijem.

Car govedara

Galerije je bio je sin običnog seljaka. Njegova majka Romula, varvarka, bila je rodom iz priobalne Dakije. Maksim, kako se prvobitno zvao Galerije, u mladosti je čuvao stoku i zbog toga je dobio nadimak Armentarius – govedar, koji ga je pratio kroz ceo život. Čak i kada je postao apsolutni vladar, Galerije je ostao car govedara.

Galerije je bio Dioklecijanov zet, ali pre svega vrstan i hrabar vojnik. Legenda kaže da je svoju vojsku uvek predvodio sam, podižući borbeni duh ličnim primerom – beskompromisnom borbom i kada je neprijatelj bio jači ili brojniji.

Zbog izuzetnog junaštva, odbrane Rimskog carstva od najezde varvara i odanosti carstvu Dioklecijan ga je 293. godine uvrstio u članove Jupiterove porodice i proglasio Cezarom.

Ipak, najznačajniji događaj u Galerijevom životu bio je rat protiv persijskog kralja Narseja.

Rađanje mita o božanskom poreklu

Borba između Galerijeve vojske i Persijanaca, vrsnih strelaca i konjanika počela je 297. i trajala je dve godine. Posle pobede neprijatelja Galerijeva popularnost porasla je vrtoglavo, slavljen je u čitavom carstvu. Postao je drugi Romul i novi Aleksandar Veliki.

Obasut najvišim počastima, na samom kraju trećeg veka, stvorio je mit o svom božanskom poreklu.

Kaj Valerije Galerije Maksimijan sin je boga Marsa i Romulov brat. Galerijeva majka Romula, poput Olimpije, majke Aleksandra Velikog začela ga je sa samim bogom Marsom koji joj se približio u vidu aždaje.

Da bi sebe, svoju ideologiju, vladavinu i majku Romulu prikazao u svoj veličini i stvorio zemaljsku sliku kosmičke koncepcije vladavine, usklađenu sa tetrarhijskom vladarskom ideologijom, Galerije je poput ostalih rimskih vladara rešio da sagradi carsku palatu.

Feliks Romulijana, dragulj rimske dvorske arhitekture

Četrdesetih godina devetnaestog veka pogledi naučne javnosti bili su uprti u dolinu Crnog Timoka i arheološko nalazište Gamzigrad. Doduše, ne previše radoznalo, neznajući kakav sjaj krije. Samo nekoliko decenija kasnije, austrougarski istoričar i arheolog Feliks Kanic ukazuje na značaj lokaliteta. Kanic slika osnovu Gamzigrada, iscrtava vidljive delove bedema i kula i opisuje ga kao jedan od najvećih spomenika rimske arhitekture u Evropi.

Godinama posle Kanica, nagađalo se šta je Gamzigrad – vojni logor, luksuzna vila, administrativni centar, središte upravnika okolnih rudnika.

Arheološka istraživanja počela su tek 1953. godine. Odmah je otkriveno da je reč o luksuznoj građevini sa raskošnim mozaicima. Otpala je pretpostavka da je u pitanju vojni logor, ali je dilema oko toga šta je Gamzigrad bila još veća.

Akademik, doktor Dragoslav Srejović od prvog trenutka kada je počeo da vodi arheološka iskopavanja na lokalitetu Gamzigrad 1970. godine, duboko veruje da je reč o carskoj palati, a žeđ za potvrdom bila je gotovo neutaživa.

Tim profesora Srejovića tek u leto 1984. godine, u građevini sa mozaičnim podovima i zidovima koji su oslikani freskama, u jugozapadnom delu palate pronalazi arhivoltu, čiji natpis Feliks Romulijana otkriva vrednu naučnu činjenicu i potvrđuje Srejovićeve pretpostavke – Feliks Romulijana je carska palata.

Do tada samo Gamzigrad, a potom carska palata Feliks Romulijana, arheološkim otkrićima koja su usledila potvrdila je da je najraskošniji primer kasne rimske dvorske arhitekture. Sa Dioklecijanovom palatom u Splitu, predstavlja jedan je od samo dva arheološka dragulja Rimskog carstva, sagrađena van Italije, a na prostoru čitave Evrope.

Kibela – majka podzemnog sveta

Izgradnja Romulijane početkom četvrtog veka u jednom trenutku je bila prekinuta. Posle izgradnje starijeg utvrđenja (fortifikacije) pristupilo se gradnji novog, znatno ambicioznijeg projekta.

Starija fortifikacija bila je trapezoidnog oblika, zahvatala je prostor od gotovo četiri hektara i dosezala do 16 metara uvis. Do danas je utvrđeno da je utvrđenje imalo 20 kula, istočnu i zapadnu kapiju, jedan portik i hram. Kule su bile obično u osnovi kvadratne, a bedemi koji su okruživali utvrđenje bili su širine od 1,40 do 1,80 metara.

U ovoj građevini najznačajnije mesto pripadalo je malom hramu posvećenom boginji Kibeli.

Velika majka ili Kibela prvo je istočno božanstvo uvedeno u Rim. U carstvu se brzo pročulo za orgije koje su predvodili sveštenici Kibelinog kulta. U orgijastičkim ritualima sveštenici su se polivali krvlju zaklanog bika. Rimski senat brzo je reagovao i doneo odluku o zabrani učestvovanja rimskih građana u tim ritualima.

Romula, Galerijeva majka za koju je bio izuzetno vezan, bila je posebno naklonjena kultu boginje Kibele. Svake godine, 15. marta na praznik velike majke podzemnog sveta, Romula je uprkos zabrani Rimskog senata izvodila obrede inicijacije, odnosno, uvođenja u red sveštenika Kibele.

Galerijeva odluka da preoblikuje Romulijanu oko 305. i 306. godine objašnjava se smrću njegove majke Romule. Odanost majci morala je doći do punog izražaja u trenutku njene smrti. Više je bilo nego prirodno da je sahrani u mestu gde je rodila svog božanskog sina, upravo tu u Gamzigradu, nedaleko od palate, na vrhu brda Magura koje dominira celim prostorom i nalikuje na rajski vrt.

Otkrivanjem dva mauzoleja i dva konsekrativna spomenika 1979. godine na brdu Magura i pronalaskom arheoloških elemenata sa reljefnim ukrasima koji jasno aludiraju na carsku apoteozu i to ženskog člana porodice potvrđeno je da je u jednom od mauzoleja sahranjena Romula.

Posle Romuline smrti sve što je igrađeno u Romulijani bilo je vezano isključivo za Galerijevu ličnost i njegov ideološki program. Sve u službi tetrarhije i Galerija kao apsolutnog gospodara, poglavara i samog božanstva.

Mlađe utvrđenje –  u službi apsolutnog gospodara i božanstva

Izgradnja mlađe fortifikacije počela je 306. godine. Bedemima novijeg utvrđenja zahvaćena je površina od 4,5 hektara. Fortifikacija je imala 20 kula – impresivnih razmera, dve kapije, carsku palatu i veliki hram.

Veliki hram bio je posvećen delom bogu Jupiteru, glavnom božanstvu rimske religije a delom Herkulu, odnosno, samom božanstvu Galeriju.

Arheološkim istraživanjima pronađene su predstave (kipovi) Jupitera, Herkula, deo skulpture Herakla, portret imperatora Galerija i ruke sa kuglom od porfira koje svedoče o važnosti božanstava u Galerijevom životu.

Najezdom varvara, kipovi su potpuno ili delimično uništene i pronađene su u različitim delovima palate. Svi su bili natprirodne veličine – visoki oko dva metra i 40 santimetara, a izrađeni su od najfinijeg egipatskog porfira i belog mermera.

Sama carska palata, bila je izuzetan objekat u čijem sastavu su osim klasičnih carskih odaja postojali i atrijum – šetalište, kupatila kao i prostorije za najrazličitije namene. O raskoši carske palate u Gamzigradu možda najbolje svedoči saznanje o tome da je Romulijana u jednom svom delu imala i čak podno grejanje.

Dionis – Bog višestrukih oblika, iluzija i čuda

Cela arhitektonska dekoracija Feliks Romulijane u znaku je boga Dionisa, Herkula, a delom i Asklepija.

Galerije je posebnu čast ukazivao Dionisu, smatrao ga je svojim zaštitnikom i postovećivao se s njim.

Bog višestrukih oblika, iluzija i čuda Dionis, je bog koji poput Galerija ima majku smrtnicu, a božanskog oca.

Mozaik „Dionis na gozbi“ otkriven je 1953. godine i jedna je od najlpeših kasnoantičkih predstava Dionisa pronađenih na prostoru nekadašnje rimske imperije.

Za razliku od klasičnih rimskih mozaika koji su pravljeni uglavnom u četiri boje, Dionis iz Romulijane ima 28 nijansi različitih boja. U njegovoj izradi korišćene su srebrna i zlatna staklena pasta.

Galerijeva posvećenost Dionisu potvrđena je i drugim vrednim pronalascima.

Deo skulpture boginje Arijadne, žene Dionisa, izrađene od belog mermera otkrivena je na Feliks Romulijani 1993. godine .

Carska palata kao deo ideološke i političke propagande

Osim duhovne, monumetalna arhitektura svake carske palate bila je deo ideološke i političke propagande. Uz određenu ikonografiju sve podanike carstva svakodnevno je informisala o tome kako treba da se odnose prema svom vladaru i ideologiji koju propoveda.

Posle smrti Konstancija Hlora 306. godine, Galerije postaje najmoćnija figura carstva i odlučuje da se poput Dioklecijana, pošto proslavi dvadesetogodišnjicu vladavine, povuče sa prestola i ode u zavičaj.

Naredne godine u Galerijevom životu bile su godine Galerija apsolutnog vladara, ali i uživaoca različitih ovozemaljskih zadovoljstava.

U proleće 310. godine, od raskalašnog života, Galerije je udvostručio svoju težinu i razboleo se.

Do tada poznat kao jedan od najvatrenijih progonitelja hrišćana, 311. već teško bolestan, Galerije izdaje edikt o toleranciji.

Gaj Galerije Valerije Maksimijan upamćen je kao čovek koji je prvi odlučio da novu hišćansku veru prizna i omogući joj ravnopravnost u paganskom svetu.

Samo nekoliko dana posle izdavanja edikta, umire.

Feliks Romulijana nikada u potpunosti nije završena.

Poslednja carska apoteoza i odlaganje sumraka antičke civilizacije

Galerije Valerije Maksimijan sahranjen je pored svoje majke Romule na Maguri, a njegova apoteoza poslednje je uzdizanje jednog vladara do božanstva u istoriji Rimskog carstva.

Sudbina raskošne carske palate Feliks Romulijane više od 1.600 godina je bila u rukama običnih smrtnika.

Već u drugoj polovini četvrtog veka promenila je svoj izgled, a pred najezdom Huna u petom veku spaljena je i gotovo uništena. Narednih 400 godina bila je pusta. Posle toga, u njene ruševine se useljavaju Sloveni, osnivaju srednjovekovno naselje, a potom odlaze. Biva zaboravljena.

U drugoj polovini 20. veka počela je tek stidljivo da otkriva svu svoju raskoš. Danas Feliks Romulijana, na prostoru cele Evrope predstavlja najočuvaniji spomenik rimske dvorske arhitekture.

Osim jedinstvenih arheoloških vrednosti sačuvala je i osnovnu ideju velikih rimskih vladara Dioklecijana i Galerija – ideju o tome da će jedna vladavina i ideologija trajati do večnosti.

Činjenica da ništa nije večno uništila je tu ideologiju za koju su njeni stvaraoci verovali da je zasnovana na kosmičkim silama.

Bez obzira na napuštenu ideologiju, Dioklecijan i Galerije uspeli su u jednom – da na duže vreme odlože sumrak antičke civilizacije.

Carska palata Feliks Romulijana, kod sela Gamzigrad u blizini Zaječara, od 29. juna 2007. nalazi se na listi Uneskove svetske kulturne baštine.

Autor: Sonja Kamenković

Izvor: N1